2025. Η χαρτογράφηση 600.000 εγκεφαλικών κυττάρων 139 ποντικών, κατά την διάρκεια διαφορετικών σταδίων λήψης αποφάσεων. 10ος αιώνας πΧ. Ο κρατήρας του άρχοντα, στο Λευκαντί. 1900-1980. Θεσσαλονίκη. 1910. Οι εννέα βασιλείς, στο Λονδίνο. 1922. Η Μικρασιατική Καταστροφή, μέσα από την αφήγηση του στρατιώτη Θωμά Σχίζα. Μάιος - Ιούνιος 1941. Η Μάχη της Κρήτης. 27/11/1944. “LIFE” : «WHAT GERMANS DID TO GREECE». 1945. Το κατεστραμμένο Βερολίνο. 1945. Σοκολάτα, σε έναν υποσιτισμένο Εβραίο. 1947-1955. Οι Ρωμιοί, στην Κωνσταντινούπολη. 1912-1993. Ο Μήτσος Λυγίζος. 1950. Οι “Δούλες των Αθηνών”. 1950-1960. Λεμεσός. 1970. Ο Μακάριος παίζει μπιλιάρδο και μετέπειτα. (179).
2025. Αυτός ο χάρτης απεικονίζει δεκάδες χιλιάδες εγκεφαλικά κύτταρα που αναλύθηκαν κατά τηνδιάρκεια διαφορετικών σταδίων λήψης αποφάσεων. (Φωτογραφία : Dan Birman, International Brain Laboratory).
Ερευνητές χαρτογράφησαν την εγκεφαλική δραστηριότητα ενός θηλαστικού, στο πλαίσιο δυο πρωτοποριακών μελετών, επαναπροσδιορίζοντας τον τρόπο που οι αντιλαμβανόμαστε την διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η έρευνα, η οποία περιλάμβανε δεδομένα, από περισσότερα, από 600.000 εγκεφαλικά κύτταρα ποντικών και κάλυψε περιοχές, που αντιστοιχούν, σε πάνω από 95% του εγκεφάλου, δημοσιεύθηκε, σε δύο άρθρα, στο επιστημονικό περιοδικό Nature. Τα ευρήματα των δυο μελετών δείχνουν ότι η διαδικασία λήψης αποφάσεων εμπλέκει πολύ περισσότερες περιοχές του εγκεφάλου, από όσες εκτιμούσαν οι επιστήμονες.
Η κολοσσιαία αυτή προσπάθεια διεξήχθη, από το Διεθνές Εργαστήριο Εγκεφάλου (IBL), μια συνεργασία πειραματικών και θεωρητικών νευροεπιστημόνων, από την Ευρώπη και τις ΗΠΑ.
Το πρόβλημα, με τις προηγούμενες μελέτες.
Στο παρελθόν, πολλές ανεξάρτητες ερευνητικές ομάδες επιχείρησαν να απαντήσουν, σε θεμελιώδη ερωτήματα, όπως η σχέση, ανάμεσα, στην εγκεφαλική δραστηριότητα και την συμπεριφορά. Ωστόσο, κάθε εργαστήριο μελετούσε διαφορετικούς εγκεφάλους ποντικών και διεξήγαγε, ελαφρώς, διαφορετικά συμπεριφορικά πειράματα, για κάθε ομάδα τρωκτικών. Αυτό οδήγησε, σε δεδομένα, που ήσαν ασυνεπή και δύσκολα συγκρίσιμα.
«Δεν ξέραμε, αν συμφωνούμε, ή διαφωνούμε, γιατί τόσα πράγματα ήσαν διαφορετικά», εξήγησε ο Ματέο Καραντίνι, νευροεπιστήμονας στο University College London και βασικό μέλος του IBL.
Ένα ενιαίο, γιγαντιαίο πείραμα.
Για να ξεπεράσουν αυτό το εμπόδιο, οι επιστήμονες του IBL σχεδίασαν ένα ενιαίο, αυστηρά τυποποιημένο πείραμα, σε κλίμακα, που κανένα μεμονωμένο εργαστήριο δεν θα μπορούσε να υλοποιήσει. Συνδύασαν το πείραμα, με εξαιρετικά, ακριβή εργαλεία καταγραφής εγκεφαλικής δραστηριότητας και προκαθορισμένες μεθόδους ανάλυσης, ώστε τα αποτελέσματα να είναι, όσο το δυνατόν, πιο αναπαραγώγιμα.
Η μελέτη περιλάμβανε 139 ποντίκια, κατανεμημένα, σε 12 εργαστήρια, παγκοσμίως, στα οποία εμφυτεύτηκαν συσκευές καταγραφής εγκεφαλικής δραστηριότητας, που ονομάζονται Neuropixels. Οι συσκευές αυτές μπορούν να καταγράφουν, ταυτόχρονα, έως και 1.000 μεμονωμένους νευρώνες.
Οι ερευνητές υπέβαλαν τα ποντίκια, σε ένα απλό συμπεριφορικό τεστ, το οποίο μπορούσαν να αναπαράγουν, με αξιοπιστία και τα δώδεκα εργαστήρια: τοποθετούσαν τα ποντίκια, μπροστά σε μια οθόνη, όπου εμφανιζόταν ένα ασπρόμαυρο ριγέ σημάδι, είτε δεξιά, είτε αριστερά. Αν τα ποντίκια γύριζαν έναν μικρό τροχό, προς την ίδια κατεύθυνση, με το σήμα, λάμβαναν μια ανταμοιβή.
Σύμφωνα, με τα εγχειρίδια νευροεπιστημών, εξήγησε ο Καραντίνι, η εγκεφαλική δραστηριότητα, που παρατηρήθηκε, κατά την διάρκεια του πειράματος, θα έπρεπε να ακολουθεί μια γραμμική πορεία. Αρχικά, θα ενεργοποιούνταν τα κύτταρα του οπτικού φλοιού, που αναγνωρίζουν τις εικόνες και κατόπιν, οι νευρώνες, σε άλλες περιοχές του εγκεφάλου, όπως ο προμετωπιαίος φλοιός, ο οποίος εμπλέκεται, σε σύνθετες νοητικές διαδικασίες, όπως η λήψη αποφάσεων και η λογική σκέψη. Αυτές οι πληροφορίες μπορεί να ενσωματώνονταν, με, επιπλέον, δραστηριότητα, που αντιπροσωπεύει τις προηγούμενες εμπειρίες του ποντικού — δηλαδή τις μνήμες του —, πριν μεταβούν, στις κινητικές περιοχές του εγκεφάλου, που ελέγχουν τις μυϊκές αντιδράσεις.
Κάποια, από αυτά τα βήματα, επιβεβαιώθηκαν, αλλά οι ερευνητές βρήκαν κάτι πολύ πιο εντυπωσιακό :
«Βρήκαμε σήματα λήψης αποφάσεων και σήματα, που σχετίζονται, με προηγούμενες εμπειρίες, σε πολύ περισσότερες περιοχές του εγκεφάλου, από ό,τι περιμέναμε», είπε ο Καραντίνι.
Η δραστηριότητα, σχεδόν, σε όλες τις περιοχές του εγκεφάλου, που μελετήθηκαν, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, για να προβλεφθεί, αν το ποντίκι είχε λάβει ανταμοιβή, ή όχι.
Σε ορισμένα πειράματα, το οπτικό σήμα ήταν, σχεδόν, αόρατο, ώστε τα ποντίκια να πρέπει να μαντεύουν την απάντηση. Εκεί, η εγκεφαλική δραστηριότητα, που σχετιζόταν, με προσδοκίες βασισμένες, σε προηγούμενες εμπειρίες αποδείχθηκε, επίσης, πολύ πιο διαδεδομένη, στον εγκέφαλο, από ό,τι περίμεναν οι ερευνητές.
Η προσέγγιση των ερευνητών του IBL θυμίζει μεγάλα διεθνή επιστημονικά έργα, όπως τα πειράματα, στο CERN, ή η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος. Ο Καραντίνι παρομοίασε την πρόοδο αυτή, με την ανακάλυψη του τηλεσκοπίου, λέγοντας ότι οι πρώτοι αστρονόμοι μπορούσαν να κοιτάξουν τον νυχτερινό ουρανό και να εντοπίσουν το κάθε αστέρι,, αλλά, με πολύ περιορισμένες λεπτομέρειες. Με την έλευση του τηλεσκοπίου, μπορούσαν να μελετήσουν μεμονωμένα ουράνια σώματα. Όπως εξήγησε ο Καραντίνι, μέχρι τώρα, οι νευροεπιστήμονες ήταν, σαν να έστρεφαν ένα τηλεσκόπιο, μόνο, προς έναν γαλαξία, ενώ άλλοι ερευνητές μελετούσαν διαφορετικούς γαλαξίες. Στο νέο έργο, επεσήμανε ο ερευνητής, μπορούμε να παρατηρήσουμε ολόκληρο τον νυχτερινό ουρανό και όλες τις λεπτομέρειές του, ταυτόχρονα και από κοντά.
Τέτοιου είδους έρευνα κατέστη δυνατή ,μόνο, χάρη, στις πρόσφατες τεχνολογικές εξελίξεις και την βελτιωμένη συνεργασία, μεταξύ εργαστηρίων, όμως ο Καραντίνι ελπίζει ότι, τώρα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί, για να απαντηθούν άλλα μεγάλα ερωτήματα, σχετικά, με την λειτουργία του εγκεφάλου. Επεσήμανε, ωστόσο, πως η παρούσα μελέτη παρέχει συσχετίσεις, ανάμεσα, στην εγκεφαλική δραστηριότητα και την λήψη αποφάσεων, αλλά δεν αποδεικνύει αιτιότητα.
«Το επόμενο σύνορο είναι να καταλάβουμε πώς η εγκεφαλική δραστηριότητα προκαλεί τις ίδιες τις αποφάσεις» κατέληξε ο ερευνητής.
10ος αιώνας πΧ. Λευκαντί. Εύβοια. Ο κρατήρας του άρχοντα. «Ο χάλκινος κρατήρας, από τα μεγαλύτερα αγγεία του αρχαίου κόσμου, που κατασκευάστηκε, στην Κύπρο, γύρω στο 1100 π.Χ., χρησίμευσε, για τελευταία φορά, ως τεφροδόχο αγγείο, σε μια από τις σημαντικότερες ταφές της Εποχής του Σιδήρου. Η ιστορία πηγαίνει, πίσω στο 1980, όταν ζητήθηκε η άδεια, από ιδιοκτήτη γης, να χτίσει, στην θέση Τούμπα, στο Λευκαντί, περιοχή, που ήταν κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος. Όπως συμβαίνει, πάντα, σε αρχαιολογικούς χώρους, η αρμόδια Εφορεία Αρχαιοτήτων έκανε δοκιμαστικές τομές, στο οικόπεδο και εντόπισε μέρος ενός πολύ μεγάλου οικοδομήματος, που είχε, από τις πρώτες ενδείξεις, φαινόταν ότι χρονολογείται, τον 10ο αιώνα π.Χ. Όπως ήταν φυσικό, για κάτι τόσο εξαιρετικό, το οικόπεδο απαλλοτριώθηκε. Την επόμενη χρονιά, το ελληνικό κράτος ενθάρρυνε την Βρετανική Αρχαιολογική Σχολή, η οποία είχε, ούτως ή άλλως, ερευνητικό παρελθόν, στο Λευκαντί, να αναλάβουν την ανασκαφή, η οποία έγινε, με την συνδιεύθυνση των Βρετανών αρχαιολόγων Hugh Sackett και Mervyn Popham και του, τότε, Εφόρου Αρχαιοτήτων Πέτρου Καλλιγά», ξεκινά την αφήγησή του, στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο Κ. Πασχαλίδης.
Η ανασκαφή των επόμενων χρόνων αποκάλυψε ένα τεράστιο οικοδόμημα, που όμοιό του, δεν είχε ξαναβρεθεί. «Ήταν κάτι, που δεν είχαμε ξαναδεί, ποτέ. Ένα επίμηκες αψιδωτό οικοδόμημα, μήκους 47 μ. και πλάτους 13 μ., με δίρρηχτη στέγη και οξεία κορυφή, δηλαδή, με μεγάλη κλίση, που, προκειμένου να στηριχθεί, έκανε χρήση περιστυλίου. Αυτό το γνωρίζουμε, ανασκαφικά, από τους λάκκους, που περιτρέχουν, σε κανονικά διαστήματα, τις εξωτερικές πλευρές του κτηρίου και οι οποίοι δημιουργήθηκαν, από τους ξύλινους κίονες, που στήριζαν την στέγη, δημιουργώντας περιμετρικό πτερό. Είναι η πρώτη εμφάνιση, στην ελλαδική αρχιτεκτονική του περιστυλίου, το οποίο, αργότερα θα γεννήσει τον αρχαίο ελληνικό ναό», τονίζει ο αρχαιολόγος του ΕΑΜ.
Οι εκπλήξεις, όμως, δεν σταματούν εδώ. Στο πιο κεντρικό, από τα πολλά δωμάτια, που ήταν διαιρεμένο το κτήριο, βρέθηκαν δυο ταφικοί λάκκοι, ενώ, σε εκτεταμένο σημείο, εκτός των λάκκων, σωζόταν καμμένη γη, γεγονός, που δημιούργησε και το πρώτο ερευνητικό ερωτηματικό : Πώς είχε τελεστεί μια τόσο μεγάλη πυρά, στο εσωτερικό του οικοδομήματος;
«Ο ένας λάκκος περιλάμβανε τα κατάλοιπα, από τέσσερα άλογα, ηλικίας έξι ετών, σφαγμένα, στην πιο δυνατή τους ηλικία, με τα σιδερένια χαλινάρια και τα χάμουρα, ακόμη, στην θέση τους. Είναι τα άλογα του νεκρού, όπως καταλαβαίνουμε. Στον άλλο λάκκο, είναι η κύρια ταφή, δηλαδή τα καμένα κατάλοιπα ενός άντρα, που τον ονομάζουμε άρχοντα. συμβατικά αλλά και ουσιαστικά, ο οποίος κάηκε, σε ανοιχτή πυρά, που, όπως όλα δείχνουν, συντελέστηκε, μέσα στο δωμάτιο», σημειώνει ο συνομιλητής του ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Τα καμένα οστά του άντρα, ηλικίας 35 με 45 ετών, βρέθηκαν, μέσα στον Κρατήρα, ο οποίος εντοπίστηκε κατακερματισμένος, για να συντηρηθεί, υποδειγματικά, από τους ειδικούς του ΕΑΜ. Το αγγείο, όπως συνέβη και με το ύφασμα, από το Λευκαντί, που παρουσιάστηκε, πριν από λίγα χρόνια, στο Αθέατο Μουσείο, θα λάβει την θέση, που του αξίζει στην «Αρέθουσα», το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας, το στολίδι της πόλης, που εγκαινιάστηκε, το 2021. «Πρόκειται για ένα τεράστιο χάλκινο αγγείο, αμφορέας, για τους κλασικούς συναδέλφους, κρατήρας, για εμάς τους προϊστορικούς. Και έχουμε λόγο να το λέμε έτσι, γιατί αυτό το αγγείο δεν είναι της εποχής της ταφής, είναι 200 χρόνια παλαιότερο. Είναι, δηλαδή, κειμήλιο, αντικείμενο κύρους, το οποίο θα στερηθούν οι επόμενες γενιές, οι διάδοχοι. Υπάρχει, πάντα, αυτός ο παράγοντας. Ένας πλούσιος τάφος δεν είναι, μόνο, δώρα, είναι και αντικείμενα, που δεν θα κληρονομηθούν. Είναι μια ωραία συζήτηση αυτή, αλλά όχι της παρούσης», εξηγεί ο Κ. Πασχαλίδης. Ευτυχώς, όμως, της παρούσης είναι όσα μας αφηγείται ο ίδιος, στην συνέχεια.
Η ταφή του άντρα περιλάμβανε, εκτός του Κρατήρα, σιδερένιο ξίφος και ακόντιο, μαχαίρι και ακόνι. «Ετοιμόμαχος, δηλαδή. Τα όπλα και τα κυνηγητικά εργαλεία είναι σύμβολα των ανδρών, με κύρος, ήδη, από την Μυκηναϊκή εποχή. Αυτό δεν ήταν, καθόλου, έκπληξη. Η έκπληξη ήταν ότι, στον ίδιο λάκκο, δίπλα του, ήταν θαμμένη μια γυναίκα, πλούσια κτερισμένη, με πολύτιμα κοσμήματα, η οποία δεν είχε καεί, αλλά είχε ενταφιαστεί ολόκληρη, ύπτια, με την θέση των ποδιών και των χεριών, χιαστί - η ερμηνεία των ανασκαφέων, στην δημοσίευσή τους, ήταν, επειδή είχε δεμένα τα άνω και κάτω άκρα. Έμοιαζε, δηλαδή, ότι η γυναίκα είχε ακινητοποιηθεί», πληροφορεί ο Κ. Πασχαλίδης. Το ίδιο υπονοεί, με μεγαλύτερη σαφήνεια, ένα άλλο εύρημα, ίσως, το πιο «σκληρό» από όλα : Ένα μακρύ δρεπανοειδές μαχαίρι, σιδερένιο, με οστέινη λαβή, βρισκόταν, δίπλα, στον λαιμό της, την ίδια στιγμή, που το κρανίο της ήταν λίγο μετατοπισμένο, από τη θέση του. «Σαν το μαχαίρι να τοποθετήθηκε, εκεί, που είχε χρησιμοποιηθεί για τελευταία φορά. Για να της κόψει τον λαιμό. Αυτή είναι και η κυρίαρχη ερμηνεία, ότι πρόκειται για την σφαγή μιας γυναίκας, η οποία προσφέρθηκε, με όλους τους συμβολισμούς της πρώτης της τάξης γυναίκας του τόπου, της αρχόντισσας. Βεβαίως, υπάρχουν αντιρρήσεις, σε αυτή την ανάγνωση, οι οποίες, όμως, δεν μπορούν, εύκολα, να εξηγήσουν το γεγονός της διπλής ταφής. Γιατί οι ταυτόχρονοι θάνατοι ενηλίκων στην αρχαιότητα είναι πολύ σπάνιοι, σε σχέση, με την εποχή μας, που είναι καθημερινοί. Έχουμε, όμως, παρατηρήσει, ήδη, από τους Μυκηναϊκούς χρόνους, κάτι ύποπτο, που χρειάζεται, περαιτέρω, διερεύνηση. Για παράδειγμα, στον κύριο λάκκο του θολωτού τάφου των Δενδρών Μιδέας, στην Αργολίδα, που χρονολογείται, στις αρχές του 14ου αιώνα π.Χ., έχει θαφτεί, ταυτόχρονα, αυτός, που ο ανασκαφέας Άξελ Πέρσον ονομάζει βασιλιά και η γυναίκα, που ο ίδιος ονομάζει βασίλισσα. Επίσης, γνωρίζουμε ότι, στην Αχαΐα του 12ου και των αρχών του 11ου αιώνα π.Χ. έχουμε μια περίεργη επανάληψη διπλών ταφών. Είναι, τουλάχιστον, τέσσερις τέτοιες διαπιστωμένες περιπτώσεις ανδρών της ελίτ, οι οποίοι έχουν την εναπόθεση μιας γυναίκας δίπλα τους, που σημαίνει και τον ταυτόχρονο θάνατό τους. Επίσης γνωρίζουμε ότι στο νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας, που έχει ανασκάψει ο καθ. Ν. Σταμπολίδης, υπάρχει η περίφημη περίπτωση των “αντιποίνων”, όπως ονομάστηκε, δηλαδή της ταφής ενός ζεύγους, από τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ., δηλαδή δυο αιώνες, μετά από το Πρωτογεωμετρικό Λευκαντί : Έχουν καεί, στην πυρά, ταυτόχρονα, ο πολεμιστής και η γυναίκα - που της αποδίδουμε τον όρο της συντρόφου -, ενώ, στην άκρη της πυράς, έχει αποκεφαλιστεί ένας άνδρας, χωρίς να καεί, πιθανόν, προσφορά αιχμαλώτου, ή άλλου. Ο Κρατήρας του Άρχοντα ανοίγει, σαν Κουτί της Πανδώρας, όλες αυτές τις περιπτώσεις των ταυτόχρονων ταφών ανδρών της ελίτ, με γυναίκες, κάτι, που μπορεί κανείς να δει, σποραδικά, να συμβαίνει, στους επόμενους αιώνες και να φθάνει, μέχρι και στον τάφο του Φιλίππου Β’, στις Αιγές. Μέσα στην χρυσή λάρνακα, που βρίσκεται, στην μεγάλη μαρμάρινη σαρκοφάγο του προθαλάμου, εντοπίστηκαν τα καμμένα οστά μιας γυναίκας, λίγο πριν τα 30 της. Δεν έχει σχολιαστεί, επαρκώς, τι γυρεύει μια καμένη γυναίκα στον προθάλαμο του τάφου, όπου βρίσκεται ο καμένος άρχοντας, εν προκειμένω, ο βασιλιάς, που ταυτίζουμε, με τον Φίλιππο Β’», τονίζει ο συνομιλητής μας.
Τα αρχαιολογικά δεδομένα, όμως, κάνουν, ακόμη, πιο σύνθετα τα πράγματα και για την χρήση του κτηρίου. Η στρωματογραφία την ανασκαφής απέδειξε ότι το τεράστιο οικοδόμημα, στο κεντρικό δωμάτιο, του οποίου βρέθηκαν οι λάκκοι και η πυρά, κατεδαφίστηκε, πάνω, στην ταφή. «Ήταν ένα κτήριο, σχετικά, καινούργιο. Ή, εντελώς, καινούργιο. Δεν είχε προλάβει να φθαρεί, ούτε να λερωθούν τα δάπεδα. Επίσης, επειδή δεν βρέθηκαν πολλά χρηστικά αντικείμενα, εντός του, δεν γνωρίζουμε την ακριβή χρήση του. Προοριζόταν, για κατοικία του άρχοντα; Είχε και δημόσιο χαρακτήρα, προκειμένου να γίνονται κάποιου είδους συγκεντρώσεις; Είναι δύσκολο να καταλάβουμε, ακριβώς, επειδή είναι πενιχρά τα κατάλοιπα της χρήσης του. Είναι σαν καινούργιο. Αυτό το κτήριο, λοιπόν, κατεδαφίστηκε, πάνω, στους δυο ταφικούς λάκκους και μετά συσσωρεύτηκε χώμα, προφανώς, με κοινοτικό, συλλογικό κόπο. Χιλιάδες κυβικά μέτρα χώμα χρησιμοποιήθηκαν και έφτιαξαν έναν τεχνητό τύμβο ύψους τεσσάρων μέτρων, πάνω από το οικοδόμημα. Ο τύμβος, διαμέτρου τουλάχιστον 20 μέτρων, κάλυψε το κατεδαφισθέν κτήριο και στην πλευρά, που, κάποτε, ήταν η είσοδός του, πρέπει να τοποθετήθηκε ένας μεγάλος χάλκινος τρίποδας, γιατί σώθηκαν τα ίχνη, από την έδρασή του. Δημιουργήθηκε, δηλαδή, ένα μνημείο. Ή ένα ιερό, θα μπορούσαμε να πούμε, αν οι αρχαιολόγοι δεν ήμασταν λίγο δύσκολοι. Ιερό σημαίνει ότι ανακαλύπτεις ίχνη, από την μακρά χρήση του, βρίσκεις, δηλαδή, αναθήματα, που χρησιμοποιήθηκαν, για πολύ καιρό μετά, κάτι που, εν προκειμένω, δεν εντοπίστηκε. Παρόλα αυτά, ξέρουμε ότι το σήμα του τύμβου, ο τρίποδας, σηματοδοτούσε την είσοδο, στα ανατολικά, στην ίδια πλευρά, που αναπτύχθηκε, μετά την ταφή και την κατεδάφιση ένα μικρό νεκροταφείο της ελίτ του αρχαίου Λευκαντιού. Σαν να πρόκειται, για τον χώρο, όπου θάβονταν οι απόγονοι αυτών των αρχόντων, ή οι διάδοχοί τους», σημειώνει ο αρχαιολόγος.
Άρα, η μεγάλη πυρά, στο εσωτερικό του οικοδομήματος, έγινε μετά την κατεδάφισή του; «Δεν είναι εύκολο να απαντηθεί», απαντά, στην ερώτηση του ΑΠΕ-ΜΠΕ. «Το μεγάλο θέμα, στο οποίο δεν συμφωνούν οι Βρετανοί αρχαιολόγοι, με τον Έλληνα συνδιευθυντή της ανασκαφής, στην δημοσίευσή τους, είναι, αν το κτήριο προϋπήρχε. Ήταν η κατοικία του άρχοντα, όπου έγινε η ταφή και η πυρά και μετά, κατεδαφίστηκε; Μήπως, έφτιαξαν, πάνω, από τους δύο λάκκους ένα κτήριο, στο οποίο έβαλαν λίγα πράγματα, μέσα και μετά από λίγο, το κατεδάφισαν, προκειμένου να γίνει ο τύμβος και η αναφορά, σε αυτό το παρελθόν; Δεν είναι εύκολες οι απαντήσεις. Γι’ αυτό οι αρχαιολόγοι επιλέγουμε, συνήθως, την πιο λελογισμένη εκδοχή. Έτσι, λέμε πως υπήρχε ένα κτήριο, ίσως, έκαναν και την πυρά, μέσα, σε αυτό, αφού άνοιξαν, λίγο την οροφή, για να φεύγει ο καπνός και μετά, το κατεδάφισαν. Όλα τα άλλα είναι στην σφαίρα μιας πιο μαξιμαλιστικής υπόθεσης», σημειώνει ο συνομιλητής μας, ο οποίος, ταυτόχρονα, οδηγεί την αφήγηση και σε άλλες «κατευθύνσεις». Όπως αυτές, που αφορούν την τέχνη της εξουσίας, αλλά και τις μικρές αναγνώσεις ανθρώπινων ζωών, που δεν είναι πάντα κερδισμένες.
Αξονομετρικό σχέδιο του μνημειώδους αψιδωτού κτηρίου, στην Τούμπα Λευκαντίου.
«Εκτός από το αρχαιολογικό περιβάλλον, αυτή την περίεργη εποχή, προκύπτει, επίσης, ότι οι όροι επικύρωσης της εξουσίας περνάνε ,οπωσδήποτε, μέσα, από τον πλούτο και την καταγωγή, συχνά, εξωτική, όπως δείχνουν τα κτερίσματα και κυρίως, τα κειμήλια. Τα παλιά αντικείμενα, όπως ο Κρατήρας, ή το πολυτελές χρυσό δισκοειδές κόσμημα, πιθανότατα, από την αρχαία Συρία, ή τη Μεσοποταμία, που φορούσε, στο στήθος, η γυναίκα και χρονολογείται τον 18ο αιώνα π.Χ., προέρχονται, από τα πέρατα του, τότε γνωστού κόσμου, στα οποία μπορεί να έφτανε το κύρος της οικογένειας του άρχοντα και οι επαφές του. Είναι, δηλαδή, συμβολισμοί, που γνωρίζουμε, ήδη, από τους τελευταίους Μυκηναϊκούς χρόνους, με τους περίφημους θησαυρούς, τα εξωτικά αντικείμενα και τα κειμήλια, συμβολισμοί, που κατέρχονται, έως και την εποχή των ομηρικών αφηγήσεων - κειμήλια ανήκαν, σε ήρωες, δίνοντας κύρος, στους κατόχους τους”, διευκρινίζει ο Κ. Πασχαλίδης.
O τεφροδόχος κρατήρας, όπου βρέθηκαν τα κατάλοιπα του άρχοντα και το ύφασμα.
Και συνεχίζει: «Το ίδιο και την εποχή, που εξετάζουμε, οι άνθρωποι της εξουσίας πρέπει να αποδείξουν ότι αξίζουν την θέση, που έχουν και ότι είναι καλύτεροι, από τους άλλους. Αυτή είναι, άλλωστε και η τέχνη της εξουσίας : Πρέπει, με κάθε τρόπο, να εκπέμπει την αριστεία, την υπεροχή και κάθε επιχείρημα, που εξηγεί ‘γιατί εγώ και όχι εσύ;’. Ο Κρατήρας, από το Λευκαντί, μας δίνει τον ορισμό του κύρους και της εξουσίας, του άρχοντα της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου, στον ελλαδικό χώρο, ανοίγοντας την μεγάλη συζήτηση, για το, μέχρι πού, μπορεί να φτάσει η τελετουργία του κύρους : Προβλέπει και την θανάτωση των απαραίτητων ζωντανών, γύρω του, τέσσερα άλογα και μια γυναίκα; Και όταν αυτό συμβαίνει, είναι μια παράδοση, που έρχεται, από κάποια μακρινή παράδοση, επικυρώνεται, από την κοινότητα, ή πρόκειται, για μεμονωμένο γεγονός; Πώς εντάσσεται, στην ιδεολογία της εποχής; Και εκεί, κανείς μπορεί να ανατρέξει, στον κόσμο του Ομήρου, που είναι γεμάτος, από τέτοιες αφηγήσεις. Η Πολυξένη σφαγιάζεται, στον τάφο του Αχιλλέα, από τον γιο του, τον Νεοπτόλεμο, με ιδέα, που έχει ο Οδυσσέας, γιατί πρέπει ο νεκρός να πάρει, μαζί και την ‘αγαπημένη του’ … Σε κάθε εποχή, υπάρχουν άνθρωποι, που επιτέλεσαν έναν ρόλο, μέχρι τέλους - ίσως και της ίδιας τους της ζωής. Μπορεί να παντρεύτηκαν, χωρίς τη θέλησή τους, ή να γεννήθηκαν, με τον προορισμό να γίνουν άρχοντες και χωρίς, ποτέ, να το αποδεχτούν, έπαιξαν, άριστα, τον ρόλο τους, μέχρι το τέλος. Δηλαδή, τέτοιες ιστορίες, όπως του άρχοντα και της αρχόντισσας, από το Λευκαντί, μπορούν να έχουν και μια μικρή ανάγνωση, για τις χαμένες ζωές των ανθρώπων, όχι, μόνο, για τις κερδισμένες … Με αυτή την έννοια, αν οι άνθρωποι, σήμερα, εύκολα, καταδικάζουν ακραίες, ή αποτρόπαιες, ή “βάρβαρες” πρακτικές του παρελθόντος, το κάνουν, γιατί κρίνουν, από τα δικά τους ήθη. Θα πρέπει να κρατάμε μικρό καλάθι, γιατί θα έρθει η εποχή, που θα θεωρηθούν αφόρητα πολλά, από τα πράγματα, που κάνουμε σήμερα. Πρέπει, πάντα, να κρίνουμε το παρελθόν, μόνον, με τα κριτήρια του παρελθόντος, αλλιώς δεν κάνουμε αρχαιολογία, αλλά δικαστήριο των αιώνων», καταλήγει ο ίδιος, στο ΑΠΕ-ΜΠΕ.
1806. Λονδίνο. Ο Daniel Lambert, σε πορτραίτα του. Για αρκετό καιρό, εθεωρείτο, ως ο βαρύτερος άνθρωπος, στην ιστορία. Σε ηλικία 18 ετών, ο Lambert ξεκίνησε να εργάζεται, ως δεσμοφύλακας, έχαιρε, δε, μεγάλου σεβασμού, για την ικανότητά του να συνάπτει φιλικές σχέσεις, με τους κρατουμένους και να τους βοηθά να επανενταχθούν, στο κοινωνικό σύνολο.
Κάποτε περπάτησε 11 χιλιόμετρα, από το Woolwich, στο Λονδίνο, παρουσιάζοντας πολύ λιγότερα σημεία κοπώσεως, από πολλούς, συνηθισμένου βάρους, συνοδοιπόρους του. Όσον αφορά την δύναμή του, ο Lambert μπορούσε να σηκώσει, εύκολα, 250 κιλά και μπορούσε να στέκεται, στο ένα πόδι.
Το 1805, ο Lambert αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τον εαυτό του, ως έκθεμα και να χρεώνει ένα σελίνι, κάθε άνθρωπο, που θα ήθελε να τον επισκεφθεί, στο σπίτι του, στην οδό Piccadilly 53. Εργαζόταν 5 ώρες, καθ'εκάστην, συζητώντας, με, περίπου, 400 επισκέπτες, ανά ημέρα, πάνω, σε μια ποικιλία θεμάτων, που αφορούσαν σκύλους και αθλήματα.
Ο Lambert είχε επίσης έναν κανόνα, ότι οποιοσδήποτε έμπαινε, στο σπίτι του, θα έπρεπε να είναι ασκεπής. Αναφέρεται ότι, όταν κάποιος επισκέπτης αρνήθηκε να βγάλει το καπέλο του, διότι δεν το έβγαζε "ούτε παρουσίᾳ του βασιλέως", ο Lambert του αποκρίθηκε, ευγενικά, "Τότε, Κύριε, θα πρέπει να εξέλθετε του χώρου, αυτοστιγμεί, καθώς δεν θεωρώ ότι το βγάλσιμο του καπέλου, αποτελεί σημείο σεβασμού, προς το άτομό μου, αλλά προς τις κυρίες και τους κυρίους, που με τιμούν, με την παρουσία τους".
Ο Lambert απεβίωσε, αίφνης, το 1809, σε ηλικία 39 ετών. Το φέρετρό του ήταν τόσο μεγάλο, που, για την μεταφορά του, χρειάστηκαν είκοσι άνδρες. Την ημέρα του θανάτου του, ζύγιζε 335 κιλά.
1890 (δεκαετία). Χαλκίδα. Η ιστορική πλατεία "Ομονοίας", που εχει αλλάξει όνομα. Μια πλατεία, που δημιουργήθηκε, εκτός των τειχών της πόλης και ήταν η σημαντικότερη της εποχής. Δεξιά, φαίνεται το παλιό καφενείο "Ο Ελεφήνωρ", με τα τραπεζάκια του, πάνω, στην χωμάτινη πλατεία, ίσως, ο γνωστότερος χώρος συνάντησης των διανοουμένων της πόλης, με αστείρευτες συζητήσεις, για τα τεκταινόμενα και ειδικά, για το γκρέμισμα των τειχών, με αντιπαραθέσεις. Αργότερα, στον ίδιο χώρο, έγινε το καφενείο των αδελφών Τσαπέτα, που και αυτό, δημιούργησε την μικρή ιστορία του. Σήμερα, στην πλατεία αυτή, βρίσκεται το Ηρώο και είναι, πλέον, κομμάτι της πλατείας Αγίου Νικολάου.
Μάιος 1910. Λονδίνο. Οι Ευρωπαίοι “γαλαζοαίματοι” μαζεύτηκαν, στο Λονδίνο, για την κηδεία του βασιλιά Εδουάρδου του 7ου. Η φωτογραφία αυτή είναι σπάνια, καθώς απεικονίζει εννέα ενθρονισμένους μονάρχες, πέντε, εκ των οποίων, στην συνέχεια, καθαιρέθηκαν και ένας δολοφονήθηκε.
Όρθιοι, από αριστερά, προς τα δεξιά : βασιλιάς Χάακον ο 7ος της Νορβηγίας, τσάρος Φερδινάνδος της Βουλγαρίας, βασιλιάς Μανουήλ Β’ της Πορτογαλίας, Κάιζερ Γουλιέλμος ο Β’ της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, Γεώργιος Α’ της Ελλάδας και βασιλιάς Αλβέρτος του Βελγίου.
Καθιστοί, από αριστερά : βασιλιάς Αλφόνσος ο 13ος της Ισπανίας, Γεώργιος ο 5ος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και Φρειδερίκος ο 8ος της Δανίας.
Οι σχέσεις, μεταξύ των μοναρχών, δεν ήταν ασυνήθιστο γεγονός και συνεχώς, πάντρευαν τα παιδιά τους, μεταξύ τους. Ο Φρειδερίκος της Δανίας ήταν πατέρας του Χάακον της Νορβηγίας, ενώ ο Γουλιέλμος της Γερμανίας ήταν πρώτος εξάδελφος, τόσο του Γεωργίου της Βρετανίας, όσο και της βασίλισσας της Νορβηγίας, που ήταν σύζυγος του Χάακον και αδερφή του Γεωργίου της Βρετανίας, κάτι που έκανε τον Γεώργιο της Βρετανίας και τον Χάακον της Νορβηγίας, κουνιάδους!
Επίσης, ο Φρειδερίκος της Δανίας ήταν θείος του Γεωργίου της Βρετανίας. Ο Γεώργιος ήταν ο εγγονός της βασίλισσας Βικτωρίας και του πρίγκιπα Αλβέρτου και πρώτος εξάδελφος του Τσάρου της Ρωσίας Νικόλαου του 2ου, αλλά και του Γουλιέλμου της Γερμανίας.
Η ειρωνεία της υπόθεσης είναι ότι, στον επικείμενο πόλεμο, (τον Α’ Παγκόσμιο), που ήξεραν ότι πλησιάζει, οι μονάρχες πολέμησαν, μεταξύ τους, με αποτέλεσμα οι αυτοκρατορίες τους να σβήσουν και τα βασιλικά αξιώματα να καταστούν, στις περισσότερες χώρες, διακοσμητικά. Ο Έλληνας βασιλιάς Γεώργιος Α’ δολοφονήθηκε, στην Θεσσαλονίκη. Ο δράστης «αυτοκτόνησε», ο μοναδικός αυτόπτης μάρτυρας πέθανε, «μυστηριωδώς» και η έρευνα δεν ολοκληρώθηκε, ποτέ.
Από τους άλλους οκτώ, ο Χάακον βασίλεψε, ως το 1957 και ο Φερδινάνδος καθαιρέθηκε, το 1918, μετά την ήττα της Βουλγαρίας, στον πόλεμο.
Ο Μανουήλ ήταν, μόλις, 21 ετών, την ημέρα της φωτογραφίας, ήταν βασιλιάς, από το 1908, μετά την δολοφονία του πατέρα και του διαδόχου αδερφού του και καθαιρέθηκε, από πραξικόπημα, λίγες εβδομάδες αργότερα.
Ο Κάιζερ Γουλιέλμος ήταν ο τελευταίος Γερμανός Αυτοκράτορας, βρισκόμενος στον θρόνο, από τις 15 Ιουνίου του 1888 μέχρι την παραίτησή του στις 9 Νοεμβρίου του 1918, μετά την ήττα, στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, τερματίζοντας, έτσι, την μακραίωνη βασιλεία του Οίκου του Χοεντσόλλερν.
O Αλβέρτος του Βελγίου, αν και δεινός ορειβάτης, σκοτώθηκε, το 1934, σε ατύχημα, κατά την διάρκεια μιας αναρρίχησης. Αργότερα, υπήρξαν και άλλες εκδοχές, σχετικά, με τον περίεργο θάνατό του, όπως, ακόμη και η δολοφονία του, αλλά τίποτα δεν επιβεβαιώθηκε.
Ο Αλφόνσος παραιτήθηκε, από τα δικαιώματά του, επί του ισπανικού θρόνου, υπέρ του γιου του Χουάν, το 1931 και απεβίωσε, στις 28 Φεβρουαρίου του ίδιου έτους, από καρδιακή προσβολή, στην Ρώμη.
Ο Γεώργιος ο 5ος έμεινε, στον θρόνο της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, ως τον θάνατό του, το 1936 και Φρειδερίκος ο 8ος της Δανίας πέθανε, το 1912, στα 68 του, από καρδιακή προσβολή. Αργότερα, υπήρξαν φήμες ότι, ίσως, πέθανε, σε οίκο ανοχής, κάτι, που, ωστόσο, θεωρείται αβάσιμο.
Μάιος 1912. Απόβαση του Ιταλικού στρατού, στον κόλπο των Καλυθιών της Ρόδου.
15/3/1914. Κάπου, στην επαρχιακή νησιωτική Ελλάδα.
1917. Θεσσαλονίκη.
1900 (δεκαετία). Οθωμανική Θεσσαλονίκη. Το εβραϊκό νεκροταφείο. Στο βάθος, η Ροτόντα.
1918. Ιωάννινα. Η "κάτω" πλατεία. Δεν φαίνεται το Ρολόϊ, στην αρχική του θέση, μπροστά, στο ξενοδοχείο "Αβέρωφ", γιατί εκείνο το καλοκαίρι το αποξήλωσαν. Σε μιά παρέλαση του στρατού, κτύπησε πάνω του ένα πυροβόλο, που έσερναν άλογα και ενώ έπαθε μικροζημιές, ο, τότε, Γενικός Διοικητής της Ηπείρου, Στεργιάδης, έδωσε εντολή να το αποξηλώσουν.
Κατασκευάστηκε, πάλι το 1925, στην σημερινή του θέση, με τις ίδιες πέτρες, τις οποίες είχαν αριθμήσει, όταν το αποξήλωσαν. Το ξενοδοχείο "Αβέρωφ", που πριν, λεγόταν "Ιχσανιέ" και φαίνεται, αριστερά, στην φωτογραφία, κατεδαφίστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1960.
Σεπτέμβριος 1912. Αθήνα. Μια εικόνα, από την επιστράτευση, για τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο. Η ολοκλήρωση της ελληνικής επιστρατεύσεως απέδωσε, συνολικά, για τον στρατό ξηράς, μια μάχιμη δύναμη 135.000 ανδρών, από τους οποίους 95.000, περίπου, βρίσκονταν, σε θέσεις εξορμήσεως, στα σύνορα, την 5η Οκτωβρίου του 1912.
Σεπτέμβριος 1922. Χίος. Ο Νικόλαος Πλαστήρας (μπροστά, στα δεξιά) χαιρετάει τους στρατιώτες του, μετά το πραξικόπημα του 1922, λόγω της Μικρασιατικής Καταστροφής. Πίσω, από τους αξιωματικούς, ο ψηλός, με το καπέλο, στα αριστερά, είναι ο Γεώργιος Παπανδρέου, ο γέρος της δημοκρατίας, ως πολιτικός σύμβουλος των πραξικοπηματιών. Οι στρατιωτικοί ήσαν εξαγριωμένοι, που οι βασιλόφρονες, στην Αθήνα, άφησαν την Μικρά Ασία, στην τύχη της και διέταξαν αποχώρηση του στρατού, από εκεί. Ύστερα, οι στρατιωτικοί μετέβησαν, στην Αθήνα και συνέλαβαν την κυβέρνηση.
Αύγουστος - Σεπτέμβριος 1922. Αναμνήσεις του στρατιώτη Θωμά Σχίζα, από την Μικρασιατική Καταστροφή.
«Ο πατέρας μου Θωμάς Κ. Σχίζας (1897-1995) ήταν στρατιώτης για πέντε χρόνια (1917-1922) στο μακεδονικό μέτωπο και στη συνέχεια στη Μικρά Ασία, με την ιδιότητα του οδηγού αυτοκινήτων - που εκείνη την περίοδο χαρακτηρίζονταν από εξαιρετική σπανιότητα. Μετά το 1918 και για 9 μήνες συμμετείχε στη ζώνη των επιχειρήσεων. Παρακολούθησε τα γεγονότα από μια σκοπιά «φανταρίστικη» , διαφορετική των στρατιωτικών και πολιτικών πρωταγωνιστών εκείνης της εποχής, χωρίς να διαθέτει ιστοριογραφικά ή άλλα προσόντα. Η γραφή αυτού του κειμένου έγινε εκ των υστέρων από τον ίδιο, από τη συναρμολόγηση των εμπειριών του, είχε δε ως ελάττωμα την ανεπαρκή γνώση των ελληνικών από έναν άνθρωπο που δεν έκρυβε ότι ήταν τελειόφοιτος της 4ης Δημοτικού.
Αφετηρία της αφήγησης είναι η έναρξη της ήττας του ελληνικού στρατού- όπως ήρθε στα αυτιά του Θωμά Σχίζα- και η καταστροφή. Ήταν μια ήττα συντριπτική, που στοίχειωνε τις επόμενες ημέρες ως το τέλος της μεγάλης ζωής του, που πάντα απαιτούσε επεξηγήσεις και διευκρινίσεις όσον αφορά την συμπεριφορά των υπευθύνων της εκστρατείας.
Από αυτό το ελάχιστο μέρος των σημειώσεων του πατέρα μου που αποφάσισα να διασώσω, διατήρησα την «ορθογραφία» με τις παρεκκλίσεις της από τον κανόνα της γραμματικής ορθότητας: Πιστεύοντας πως και αυτή είναι τεκμήριο μιας εποχής.
Γιάννης Θ. Σχίζας».
Η κατάρευσις του μετώπου.
Του Θωμά Κ. Σχίζα
“Στο Αον γραφείον του γενικού επιτελείου είχα ένα φίλο γραφέα και ονομάζωνταν Λάμπρος Λειβαδίτης. Ένα πρωϊνό ο φίλος μου αυτός έρχεται τρομαγμένος και μου λέγει, Θωμά θα σου πω κάτι τρομερό αλλά επειδή είναι μυστικό του στρατηγείου δε θα πεις ούτε λέξι- μπορεί να με τουφεκίσουν. Ήταν φίλος μου ο Λάμπρος και είμασταν και οι δυό βενιζελικοί. Πήγαμε παρά πέρα για να μη μας ακούσει κανείς και εκεί μου είπε χαμηλοφώνως οι τούρκοι έκαμαν μεγάλη επίθεσι στο αφιόν- καρά- Χισάρ, μας πήραν τα βαρέα πυροβόλα και ο στρατός μας υποχωρεί.
Έμεινα άναυδος γιατί δεν είχα ακούσει ποτέ μέσα στα 3 χρόνια που μέναμε στη Σμύρνη ότι ο στρατός μας κάπου νικήθηκε. Το κράτησα μυστικό όπως υποσχέθηκα στο φίλο μου, στενοχωρήθηκα.
Την άλλη ημέρα δεν υπήρχαν ειδήσεις γιατί οι ασύρματοι που είχαν τα σώματα στρατού κατεστράφησαν ή μετακινούνταν, πάντως εφόσον θα ήταν εις κίνησιν δεν μπορούσαν να δώσουν ειδήσεις. Ετέθησαν όμως εν λειτουργία οι εχθρικοί ασύρματοι του Ιταλικού ΝΙΝΟ ΒΙΧΙΟ και έρχωνταν τα νέα από την Άγκυρα στους πολίτες και στους στρατιώτες. Την 3η ημέρα ετοιμάστικε νύχτα μια αμαξοστοιχία για να πάει το στρατηγείο στο μέτωπο αλλ’ αφού επήγε στο σταθμό επέστρεψε στα ίδια. Έπειτα από δυο μέρες πήγε πάλιν το επιτελείο στο σταθμό και πάλιν επέστρεψε και τούτο γιατί επικρατούσε χάος στο ας πούμε μέτωπο, οι εφημερίδες έφθαναν στη Σμύρνη με ολόκληρες σελίδες σβησμένες και ο φόβος των πολιτών μεγάλωνε.
3. Από την πρώτη ημέρα υποχωρήσεως εδόθη εντολή να μεταφέρονται τα πυρομαχικά στα πλοία μετά τας 11 το βράδυ και απαγορεύετο η κυκλοφορία πολιτών. Εις την υπηρεσία αυτ/των εδόθη διαταγή όπως όλα τα αυτ/τα έστω και χαλασμένα να είναι εις θέσιν ρυμουλκήσεως. Εν τω μεταξύ έφθαναν και μερικοί στρατιώται πανικόβλητοι φυγάδες και περιέγραφαν την κατάστασι με μελανά χρώματα αλλά ήταν δυνατόν, ήταν απίστευτο ! Εν τω μεταξύ άρχισαν να καταφθάνουν οικογένειες από την φιλαδέλφεια, Σαλιχλί κλπ που πλησίαζαν οι τούρκοι.
Κάθε μέλος της οικογένειας κάθε άτομο που έφθανε στη Σμύρνη κρατούσε στο χέρι του ένα μικρό δέμα με μερικά ρούχα για να ξαπλώσουν κάπου στο ύπαιθρο. Η θλίψις και ο τρόμος των ανθρώπων αυτών ζωγραφίζωνταν στα πρόσωπά των, η πόλις ήταν ανάστατη και οι πρόσφυγες συνεχώς κατέφθαναν όλο και περισσότεροι. Ταυτοχρόνως έφθαναν και φυγάδες στρατιώται. Οι Άγγλοι φόρτωναν σε κάποιο πλοίο τους υπηκόους των αλλά οι Ιταλοί και Γάλλοι φραγκολεβαντίνοι χαίρωνταν. Ήταν στην ουσία και στην πράξη σύμμαχοι των τούρκων και δεν είχαν να φοβιθούν τίποτε. Θα ύψωναν τις Γαλλικές ή τις Ιταλικές σημαίες των και δεν θα τους πείραζε κανείς. Εξ άλλου υπήρχαν και πολεμικά τους εκεί.
Στο λιμάνι της Σμύρνης μόνο ένα ελληνικό πολεμικό το θωρικτό(κιλκίς) και 5-6 φορτηγά που φόρτωναν πολεμικό υλικό στην αποβάθρα που ονομάζωνταν Πούντα.
4.
Η ελληνική κυβέρνησις είχε δόσει αυστηρές διαταγές και απηγόρευε την παραλαβήν επιβατών από τη Σμύρνη και την μεταφοράν των στην Ελλάδα. Γιατί δεν μετέφερε ή δεν επέτρεψε σε ένα έστω μέρος του πληθυσμού στα πλησιέστερα νησιά για να σωθούν και να σώσουν και την εις χρήμα περιουσίαν είναι θέμα πολύ σοβαρό. Εάν το κρίνο εγώ έπειτα από τόσα χρόνια , φοβούμαι μήπως υποπέσω σε λάθος γιατί είμαι αυστηρός εις τας κρίσεις μου.
Όλες οι υπηρεσίες ετοιμάζωνταν να επιβιβασθούν στα πλοία αλλά πριν φύγουν αυτές έφυγαν όλες οι οικογένειες των αξιωματικών.
Στη Σμύρνη όμως η Ελλάς είχε μεταφέρει ότι είχε και δεν είχε. Νος/μεία, τράπεζες, πανεπιστήμιο και άλλα πολλά που δε θυμούμαι τώρα. Κοντά στην Πούντα(το λιμάνι) είχε αποθήκες βενζίνης, υπήρχε εργοστάσιο (κοπής) ιματισμού με τεραστίαν αποθήκην ως και υποδήσεως αλλά αυτά δεν καταστρέφονταν. Πιο κάτω υπήρχε ο όρχος αυ/των με συνεργεία και με πολλά μηχανήματα, μεγάλο εργοστάσιο αρτοποιϊας. Πιο έξω της πόλεως αεροδρόμιο του Καζιμίρ με συνεργείο επισκευής αεροπλάνων κ.λ.π
Σε μας τους στρατιώτας η κατάστασι αυτή μας φαίνωνταν οσάν να περιμέναμε το θάνατο ενός δικού μας υγειούς ανθρώπου και αυτό μας ήταν απίστευτο. Οι στρατιωτικές υπηρεσίες τα έχασαν τις ώρες εκείνες και τίποτε δεν κατέστρεφαν γιατί τους φαίνονταν κακό να εξαφανίσουν τα έργα που έγιναν με τον ιδρώτα του ελληνικού λαού.
5
Η εξόντωσις πάλιν των εκατοντάδων χιλιάδων λαού της πόλεως και των περιχώρων ήταν από τα απίστευτα και μόνο όσοι γνώριζαν τους τούρκους έτρεμαν με την επάνοδό τους. Επειδή οι στρατιώται δεν γνώριζαν το μέγεθος της καταστροφής είχαν την ελπίδα ότι ο στρατός θα αμύνωνταν στα βουνά της Μαγνησίας και του Νυμφαίου, αλλά δυστυχώς αυτό δε γίνωνταν. Οι έλληνες κάτοικοι από άκρου εις άκρον έκλεγαν για την μοίρα των αλλά η απόγνωσις δεν τους άφηνε καιρό ούτε να βλαστημίσουν ούτε να καταρασθούν την ώρα που πήγαν οι παλιολαδίτες στην πόλι των.
Εν τω μεταξύ έφθασαν και μερικά πλοία πολεμικά των Γάλλων και των Άγγλων. Οι κάτοικοι νόμιζαν ότι κάτι μπορούσαν να προσφέρουν στους Σμυρνιούς οι ……πολιτισμένοι αυτοί. Ήταν δυνατόν να αφήσουν τα θηρία να τους κατασπαράξουν μπροστά στα μάτια των. Μωρόπιστε Ελληνικέ λαέ ! Πάντοτε πίστευες τους ξένους, τους Αγγλογάλλους, τους Γερμανούς, όλοι τους όμως σε κορόϊδευαν και συ εξακολουθείς ακόμη να τους πιστεύεις. Πρόσεξε όμως, τώρα εάν εξακολουθήσεις να τους πιστεύεις θα μεταταγείς ως λαός στην ανυπαρξία.
Εν τω μεταξύ έφθασαν στο λιμάνι οι δυο μεραρχίες που είχαν σταλεί στη θράκη να καταλάβουν την Πόλι. Τα πλοία που έφεραν το στρατό ήταν 3 τεράστια πλοία γερμανικά που είχαμε πάρει ως αποζημίωσιν από τους Γερμανούς. Αγκυροβόλησαν απέναντι μακρυά από την πούντα που γίνονταν η φόρτωσις υλικών πολέμου. Αυτό έγινε από σκοπού για να μην παρασυρθούν από τους φυγάδες που έφθαναν και στασιάσουν και εκείνοι.
6.
Σε αυτό το διάστημα ενεφανίσθησαν στο στρατηγείο ο Σαργιάννης, ο Κονδύλης , ο Πάγκαλος, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπήρχε στρατηγείο. Στην Κω ν/πολι δεν μπορούσαν να σταθούν πλέον αυτοί αλλά και ο πατριοτισμός τους τους ανάγκασε να ρθουν στη Σμύρνη. Ήταν όμως πολύ αργά πλέον και δεν γίνωνταν τίποτε.
Δυό-3 αυτ/τα πήγαν ως την αγ.τριάδα , επισκόπησαν την παραλία στο προάστειον αυτό μαζί με άλλους αξιωματικούς και επέστρεψαν. Ο σκοπός των ήταν να γίνει εκεί η απόβασις των μεραρχιών αλλά αι δυο μεραρχίες εστασίασαν μέσα εις τα πλοία και δεν κατέβαιναν κάτω οι στρατιώται.
Από το μέτωπο τώρα δεν μαθαίναμε τίποτε γιατί δεν υπήρχε μέτωπο. Στο στρατηγείο που είχε ερημώσει εν τω μεταξύ άκουσα από το τηλέφωνο μια αναφορά αεροπόρου που επέστρεψε από την περιοχή υποχωρήσεως του στρατού και έλεγε τα εξής : « Εχθρικός στρατός δυνάμεως μεραρχίας κατέρχεται προς Δεμερτζή….Στρατός εχθρικός δυο χιλιάδων προχωρεί προς Μπόρλα και Γεντίς Τσάϊ»….Γνώριζα το μέρος. Ήταν η στενοπός αυτή 30-36χιλ βορείως του Σαλιχλί που περνούσε η σιδ. γραμμή. Φρίκη. Φρίκη. Τόσο κοντά !
Πήγαιναν να αποκόψουν την υποχώρησιν του στρατού μας που ήταν άτακτη. Ελάχιστα ήταν τα τμήματα που ήταν συντεταγμένα με τους αξιωματικούς των. Εν τω μεταξύ με τα τραίνα κατέβαιναν προς Σμύρνη κύματα φυγάδων, στρατιωτών και πολιτών. Από μερικούς εξ αυτών μάθαμε ότι οι στρατηγοί Τρικούπης και Δημαράς συνελήφθησαν αιχμάλωτοι στο Αλή- Βεράν και εκεί μας πήραν όλο το πυροβολικό και τα αυτοκίνητα….Ο στρατός στην υποχώρησίν του έκαψε το Ουσάκ και άλλοι έλεγαν ότι καίγωνταν και η Φιλαδέλφεια. Δυστυχώς ήταν αλήθεια ! Ο διοικητής μας ο Μπαλωμένος πέρα …έβρεχε. Έφκιανε ακόμη ρεμίζες για τα αυτ/τα……του Κεμάλ.
7
Άλλος φυγάς που ήλθε στη διμοιρία μας είπε ότι στο Σαλιχλί έγινε μάχη αλλά ευτυχώς ήταν ο Πλαστήρας εκεί με συντεταγμένα τμήματα και έσωσε τον στρατό που έρχωνταν κοντά στη σιδ. Γραμμή. Ήταν αληθέστατο και αυτό. Αν ο Πλαστήρας δεν έδιδε εκεί μάχη που ήταν άλλωστε και η τελευταία θα συνελάμβανον οι τούρκοι δεκάδες χιλ. αιχμαλώτους Έλληνας.
ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΤΗΣ ΠΟΥΝΤΑΣ
Ένα από τα τμήματα των μεραρχιών που ήρθαν από τη θράκη πλησίασε στη σιδερένια σκάλα και κατέβασε 2 πυροβολαρχίες μέσα στα ανοιχτά βαγόνια. Εν τω μεταξύ οι τούρκοι της Σμύρνης έκαναν μυστικές συγκεντρώσεις στο μαχαλά τους και βλέποντας την ανέλπιστον κατάστασιν ετοιμάζωνταν για το μεγάλο πλιάτσικο. Κατ’ αρχήν συνελήφθησαν μερικοί τούρκοι αλλά μετά τους άφησαν ελεύθερους. Κοντά στο θάλαμό μας στη στρατώνα υπήρχαν στρατιωτικές φυλακές με 100-200 φυλακισμένους. Ευρέθισαν οι πόρτες ανοικτές. Ίσως απελύθησαν ή βίασαν οι ίδιοι τις πόρτες. Το απέναντί μας νοσοκομείο άδειαζε από τους τραυματίες και διαλύονταν. Μπροστά στη χαρτογραφική υπηρεσία και στο προαύλιο των στρατώνων ήταν σκορπισμένες χιλιάδες φωτογραφίες. Η κάθε υπηρεσία εγκατέλειπε τη θέσι της χωρίς να αντιληφθεί η γειτονική τίποτε.. Όσοι φυγάδες κατόρθωναν να μπουν στα τραίνα έφταναν γρήγορα και μας έλεγαν τι γίνωνταν. Έτσι από αυτούς μάθαμε τον θάνατο πολλών συναδέλφων στο Αλή-Βεράν από εκείνους που αντικατέστησε ο Χατζηανέστης. Οι τελευταίοι μας είπαν ότι οι τούρκοι έπρεπε να βρίσκονται στη Μαγνησία, δηλαδή 4-5 χιλιόμετρα μακριά από τη Σμύρνη….Ευτυχώς ήταν μακρύτερα.
8.
Ένας οδηγός που ήρθε από το αεροδρόμιο του Καζιμίρ μας είπε ότι υπήρχαν εκεί μόνο δυο αεροπλάνα(μπρακέ) αλλά και αυτά θάφευγαν σε λίγο.
Ο μπαλωμένος τότε εσταμάτισε να φκιάνει ρεμίζες για τα αυτ/τα του Κεμάλ.
Όταν πήγα εκεί μου έδωσε τα χαρτιά 14ρων αυτοκινήτων να πάω να τα παραδώσω στη Μυτιλήνη και να επιστρέψω. Επί τη ευκαιρία του ζήτησα ένα ζεύγος άρβυλα γιατί αυτά που φορούσα ήταν τρύπια αλλά δεν μούδωσε. Τα αυτοκίνητα εν τω μεταξύ είχαν ρυμουλκιθεί και φορτώνονταν στο πλοίο (Πλαταιαί). Πήρα τα πράγματά μου και εγκατέλειψα τους στρατώνες – το κονάκι όπως το έλεγαν οι τούρκοι. Ήταν η τελευταία φορά που το αντίκρυζα. Στον παραλιακό δρόμο των Σμυρναίων πλήθος ανθρώπων αλλόφρονες κινούνταν από διάφορα στενά προς τη θάλασσα. Κάποτε έφθασα στην Πούντα. Η σκάλα ήταν φραγμένη με κάγκελα ύψους πλέον των 3 μέτρων και αυτό δια την ασφάλειαν. Στο επάνω μέρος τα σίδερα είχαν αιχμές και ήταν γυρισμένες προς τα έξω. Ώστε να είναι αδύνατον να ανέβει κανείς επάνω και να πηδήσει από εκεί μέσα, εκτός αν είχε σκάλα. Το μήκος της ξηράς που ήταν έτσι, ήταν ίσως και 500 μέτρα. Άρχιζε από την έξω πλευρά της θαλάσσης και κατέληγε στην ανατολική.
9.
Μια πόρτα μεγάλη με σίδερα χοντρά και με το ίδιο σχέδιο επέτρεπε το άνετο πέρασμα 2 αυτ/των προς τα μέσα ή έξω. Εκεί τοποθέτησαν δυο σκοπούς για να μην περνούν μέσα οι στρατιώται, αφού έκλεισαν πρώτα την μισή πόρτα. Επειδή οι οδηγοί φόρτωναν διάφορα υλικά κυκλοφορούσαν ελεύθερα αφού έλεγαν στους σκοπούς ότι θα επανέλθουν. Υποθέτω ότι ήταν Τρίτη χωρίς να θυμούμαι καλώς ενώ οι τούρκοι μπήκαν Σάββατο πρωϊ.
Τα αυτ/τα που συνόδευα τα κατέβασαν όλα στο αμπάρι ενώ φόρτωναν άλλα κιβώτια με υλικά στρατιωτικά.
Στο γειτονικό πλοίο που δεν ήταν δεμένο στην άκρη έβαζαν τραυματίες από τα νοσοκομεία και ασθενείς εις σοβαράν κατάστασιν και τους περνούσαν από μια μαούνα στο πλοίο. Ένας λοχαγός του 4ου επιτελείου μεταφορών έδιδε διαταγές στα πλοία ως προς την ώραν αναχωρήσεως των. Όμως αμφιβάλω αν εκτελούνταν όλες οι διαταγές του.
10
Στην Πούντα μείναμε σχεδόν δυό μέρες . Στο διάστημα αυτό έπρεπε οι μεραρχίες που ήρθαν από τη θράκη να κατέβουν και να λάβουν θέσεις αλλ’ οι στρατιώται στασίασαν καθώς είπα. Δεν κατέβαιναν κάτω ούτε υπήρχε δύναμης ικανή να τους το επιβάλει..Μόνον αν απειλούντο με βούλιαγμα τα πλοία θα κατέβαιναν στην ξηρά. Για να γίνει όμως αυτό έπρεπε να υπάρχει Πάγκαλος ή Κονδύλης. Αυτοί θα διέταζαν να βουλιάξουν τα πλοία αλλά τέτοιοι δεν υπήρχαν. Έτσι οι στρατιώται όχι μόνο αρνούνταν να κατέβουν από τα πλοία αλλά και να πάρουν τα κανόνια Σκόντα που είχαν ξεφορτώσει στα βαγόνια. Αφήστετα να τα πάρουν οι τούρκοι, φώναζαν. Δεν θα τα πάρουμε μαζί μας, θα μας ξαναστείλουν δώθε…..
2ον μέρος
11
Τα ξαναείπα προηγουμένως. Το πείσμα των Ελλήνων είναι φοβερό και φθάνει μέχρι προδοσίας. Έτσι οι δυο πυροβολαρχίες Σκόντα που μόλις τις προμηθεύτηκε ο στρατός έμειναν πάνω στα βαγόνια.
Την Τετάρτη το πρωϊ βγήκα από τον περίβολο με κάποιο συνάδελφο να πάρω νερό και κάτι για να φάω. Έξω στην πόλι γίνωνταν μεγάλο κακό. Σμυρνοί και πρόσφυγες από τας γύρω πόλεις και χωριά γέμιζαν τους δρόμους. Μια μικρή κοπέλα που τυχαίως τη συνήντησα και ήταν γνωστής μου οικογένειας με κλάματα μου είπε : Που μας αφίνεται εμάς Θωμά; Δεν παίρνεις εμένα τουλάχιστον κάτω στην Ελλάδα, για να μην με πάρει κανένας τούρκος; Και έκλεγε συνεχώς…Ήταν αδύνατο….10 χρονών κοριτσάκι ήταν. Ο πατέρας της κοπελίτσας είχε στη συνοικία μορτάκια κέντρο ουζοπωλείο, είμασταν φίλοι θαμώνες στο κέντρο αυτό και μια μέρα μας φιλοξένησε σπίτι του. Όταν ήρθε η ώρα των μεζέδων και του ούζου που συνείθιζαν οι Σμυρνοί, μου έπιασαν τα χέρια και με τάϊζαν αυτοί. Ο κυρ Κώστας λοιπόν που είχε το κέντρο και την κοπελίτσα που συνήντησα, έπειτα από δυο μήνες τηγάνιζε σηκοτάκια στη θεσσαλονίκη σε καταυλισμό προσφύγων. Όταν τον είδα άρχισε τα κλάματα….Όλοι γλυτώσαμε θωμά μου ,είπε, πλην του κοριτσιού. Το κορίτσι μας το καμάρι του σπιτιού…μας το πήρε ένας τούρκος. Αυτό είναι ένα από τα άπειρα δράματα των μικρασιατών προσφύγων, αλλά επανέρχομαι στην πούντα.
12.
Αγόρασα ένα ψωμί ζεστό και κάτι άλλο. Έπειτα πήρα νερό με ένα κανάτι που αγόρασα και στάθηκα κάπου λίγη ώρα αλλά σε σημείο που δεν έβλεπα τη σκάλα της Πούντας. Εκεί αφού είδα την τρομάρα του λαού πήρα τα πράγματά μου να ανεβώ στο πλοίο που θα έφευγε όταν φόρτωνε. Έπειτα από 2-3 λεπτά πλέον δρόμου έβλεπα την σκάλα. Το τι αντίκρυσα όμως ήταν απερίγραπτο! Ήταν καταπληκτικό ! Από το δρόμο του Μπουρνόβα έρχονταν χιλιάδες στρατιώται όπως τα κοπάδια που τα κυνηγούν λύκοι. Όλοι μαζί και αμίλητοι. Άλλοι ήταν οπλισμένοι με όπλα και χειροβομβίδες άλλοι με πιστόλια μόνο, άλλοι εντελώς ανυπόδητοι άλλοι με διαλυμένες αρβύλες δεμένες με σχοινιά. Όσο για τα ρούχα πάλιν ήταν απερίγραπτον. Όλοι προσπαθούσαν να μπουν στο φραγμένο χώρο και εν συνεχεία να ανεβούν στα πλοία. Μερικοί φορούσαν παντελόνια ως το γόνατο, άλλοι με το ένα σκέλος μακρύτερο από το άλλο, άλλοι μισόγυμνοι και των περισσοτέρων ο ιματισμός ήταν κουρέλια.
13.
Εκείνο όμως που θυμούμαι ήταν ότι όσοι είχαν τα όπλα τους ήταν οι λιγότερο εξαθλιομένοι. Δεν ξέρω αν οι σκοποί προσεπάθησαν να τους εμποδίσουν την είσοδο αλλά αυτό ήταν αδύνατο. Πλησίασα γρήγορα με το συνάδελφό μου την πόρτα αλλά από το πλήθος ήταν δύσκολη η είσοδός μας. Τέλος μπήκαμε μέσα , περάσαμε ανάμεσα σε βαγόνια που ήταν φορτωμένα διάφορα στρατιωτικά υλικά αλλά και τα κανόνια Σκόντα, που ανέφερα προηγουμένως. Επάνω στη σιδερένια σκάλα που είχε πολλές γραμμές ήταν ίσως και 100 βαγόνια φορτωμένα με υλικά του στρατού. Οι στρατιώται καθώς έμπαιναν στον περίβολο προσπαθούσαν να βρουν ποιο καράβι θα μπορούσε να τους πάρει και εν τη προσπαθεία των ανεβοκατέβαιναν 5-6 σειρές βαγονιών και πότε πήγαιναν από τη μια πλευρά και πότε από την άλλη. Μερικοί από τους στρατιώτες έφεραν ξύλινες σκάλες και αφού μπήκαν μαυτές μέσα τις χρησιμοποιούσαν για να ανέβουν και άλλοι.
14.
Αλλά τώρα είναι καιρός να πω και για το Πλαταιαί που ήταν τα 14 αυτοκίνητα που συνόδευα. Το φορτηγό αυτό ήταν 8 χιλ. τόνων και ταχύτητος 4ρων μιλίων την ώρα. Αι αποθήκες του νερού που είχε ήταν 20 τόνων και έπαιρνε νερό τότε πλευρισμένο με μια λαστιχένια παμπάλαια σωλήνα. Στο μεταξύ όμως έφθασαν οι χιλιάδες των στρατιωτών και ανέβαιναν από τις δυο σκάλες του βαποριού αλλά αυτό ήταν επικίνδυνο γιατί καθώς ανέβαιναν πολλοί μαζί θα έσπαζε η σκάλα από το πολύ βάρος.
Εκτός αυτού έξω του βαποριού περίμεναν να ανέβουν χιλιάδες ακόμη. Πως θα ανέβαιναν; Πολλοί στρατιώται αφού ανέβικαν επάνω έριχναν σχοινιά από το βαπόρι και τραβούσαν τους φίλους των ή άλλους που ήθελαν. Εν τω μεταξύ έφθασαν και οι ξύλινες σκάλες και τις ακούμπισαν στα πλάγια του βαποριού και από εκεί ανέβαιναν. Το τι σαματάς γίνωνταν εκεί, σπροξήματα δε λέγεται. Κάποτε φθάσαμε και εμείς μπροστά στο πλοίο αλλά να ανέβουμε από τις σκάλες ήταν αδύνατο. Ευτυχώς άλλοι συνάδελφοι που ήταν στο πλοίο μας περίμεναν και μόλις μας είδαν μας έριξαν ένα Κάβο και εν συνεχεία μας τράβιξαν επάνω.
15
Εντός δύο ωρών στο πλοίο ανέβικαν 5,500 χιλ. στρατιώται και στέκωνταν όλοι όρθιοι. Μέχρι και στα κατάρτια του πλοίου κρέμονταν οι φαντάροι και εξακολουθούσαν να ανεβαίνουν. Το περίεργο ήταν ότι όταν ανέβαιναν στο πλοίο δε μιλούσαν διόλου. Ο σαματάς γίνωνταν στις σκάλες και την ώρα της προσπάθειας να πατήσουν επάνω. Εκείνοι πάλιν που κατέφθαναν ήταν αμίλητοι ίσως από τη μεγάλη εξάντλησι. Σε αυτόν τον όχλο πλέον δεν υπήρχον ούτε αξιωματικοί ούτε υπαξιωματικοί γιατί όλοι οι αξιωματικοί φόρεσαν ρούχα απλού στρατιώτου. Όταν ήρθαμε στο Σούνιο έπειτα από δυο μέρες μάθαμε ότι μέσα στο βαπόρι ήταν 200 αξιωματικοί εκ των οποίων ένας συνταγματάρχης.
16
Η ΣΤΑΣΙΣ ΤΩΝ ΔΥΟ ΜΕΡΑΡΧΙΩΝ
Δεν πέρασε το μεσημέρι και σε διάστημα μισής ώρας το ένα κατόπιν του άλλου έφυγαν τα φορτηγά πλοία με τους στρατιώτας των δύο μεραρχιών. Όπως είπα αυτοί οι άνδρες ήρθαν από τη θράκη και ήταν ξεκούραστοι και μπορούσαν να κρατήσουν άμυνα κάπου στα γύρω βουνά της Σμύρνης. Ποτέ δεν έμαθα πού επιβιβάστηκαν οι στασιασταί. Το βαπόρι εν τω μεταξύ έπαιρνε νερό χωρίς να γεμίζουν τα τιπόζητα ούτε ως τη μέση. Όταν είδε την κατάστασιν αυτήν ο λοχαγός του επιτελείου (που ανέφερα προηγουμένως) διέταξε να φύγη αμέσως το πλοίο να αποβιβάσει τους στρατιώτες στη Μυτιλήνη και να επιστρέψει να πάρει άλλους. Φυσικά τα υλικά δεν θα τα ξεφόρτωνε εκείνες τις ώρες, αυτά θα έμεναν μέσα στο πλοίο.
Σε λίγο έλυσαν τους κάβους από το μουράγιο οι ναύτες και ανοίχτικε στο πέλαγος, αλλά το νερό που πήρε ήταν λίγο. Εξ άλλου κανείς στρατιώτης που μπήκε μέσα δε φρόντισε ούτε για νερό ούτε για τροφή. Δεν επρόκειτο άλλωστε για μεγάλο ταξίδι, αλλά από τη Σμύρνη έως την Μυτιλήνη.
17
Ως γνωστόν ο άνθρωπος χωρίς τροφή μπορεί να ζήσει πολλές μέρες αλλά χωρίς νερό δεν ζει ούτε δυό. Καθώς ήταν Αύγουστος έκανε τρομερή ζέστη και στο πλοίο είχε παραβιασθεί το αδιαχώρητον. Ούτε να κινηθεί δεν μπορούσε κανείς στο κατάστρωμα. Στα αμπάρια κάτω είχε σχετική ευριχωρία αλλά μια σιδερένια σκάλα που ήταν κρεμασμένη από την μπουκαπόρτα δεν έδινε ευχέρεια σε όποιονδήποτε να κατεβεί ούτε το ήταν το αμπάρι ευχάριστο γιατί έκανε ζέστη. Εγώ όμως εκεί κάτω είχα τα αυτ/τα και τα πράγματά μου, αλλά το σπουδαιότερο που είχα ήταν το κανάτι με το νερό. Στη γέφυρα του πλοίου ήταν μια τρόμπα που ανέβαζαν το νερό οι ναύτες από την αποθήκη για να πλύνουν το κατάστρωμα. Κοντά πάλιν στην τρόμπα υπήρχε μια καταπακτή τετράγωνη που έριχναν ή έβγαζαν κάρβουνο οι ναύτες και τριγύρω της μικροί σωροί από καρβουνόσκονη. Σαυτό το μέρος άρχισε ο αγών επιβιώσεως των στασιαστών και κράτησε δυο μέρες και δυό νύχτες. Το τι θα πει μαρτύριο δίψης δεν εύχομαι σε κανέναν να το γνωρίσει αλλά ούτε να αντικρύσει εκείνους που θα το υφίσταντο.
18
Αφού κάθησα λίγη ώρα στριμογμένος στο κατάστρωμα κατέβικα από τη σκάλα στο αμπάρι. Για να μη διψάσω όμως και καταναλώσω το νερό έπαυσα να ομιλώ και έμεινα τελείως νηστικός κατά το ταξίδι. Δεν πέρασε καμιά ώρα και άκουσα φωνές και σαματά στο κατάστρωμα. Ανέβικα γρήγορα επάνω να δω τι συμβαίνει.
Οι στρατιώται στέκωνταν όρθιοι γιατί δε χωρούσαν καθηστοί. Εκείνη όμως την ώρα άρχισαν μερικοί να φωνάζουν …..Πειραιά….Πειραιά…..Έπειτα από λίγο φώναξαν περισσότεροι αλλά κανείς από τους άλλους δεν αντέδρασε. Καθώς είχα παρατηρήσει αυτοί που φώναζαν ήταν όλοι ζωηροί καλά οπλισμένοι και είχαν όλοι τους χειροβομβίδες.
Ο πλοίαρχος με έναν τηλεβόα τους είπε να αφήσουμε τους συναδέλφους σας να τους πιάσουν οι τούρκοι αιχμάλωτους…η απάντησις των στρατιωτών ήταν Πειραιά…..Πειραιά….
Ο καπετάνιος δεν τους ξαναρώτησε.
Μετά από 4 ώρες βγήκαμε από τον κόλπο της Σμύρνης και ο πλοίαρχος έκανε δεξιά προς την Μυτιλήνη, οι στρατιώται το αντελήφθησαν αυτό και επαναλάμβανον Πειραιά….Πειραιά…και με έντονες φωνές.
19
Ταυτοχρόνως παρουσιάστηκε στον καπετάνιο ένας στρατιώτης ονόματι Άγγελος Μεταξάς που ήταν ναυτικός, και πήρε το πηδάλιο του πλοίου. Αργότερα έμαθα ότι ο στρατιώτης αυτός με το πιστόλι υποχρέωσε τον καπετάνιο να οδηγίση το πλοίο στον Πειραιά. Ένας αξιωματικός χωρίς διακριτικά που ήταν αφανής μέχρι τότε έλαβε το θάρρος και μίλησε στον στρατιωτικόν όχλο. Τους είπε αρκετά για να τους φέρει στο φιλότιμο αλλά εστάθη αδύνατο. Δε μίλησε όμως κανείς εναντίον του. Ευτυχώς γιατί ο όχλος μπορούσε να κανει κακούργημα εκείνη τη στιγμή. Μπορούσε να τον ρίξει στη θάλασσα. Και τώρα πηγαίνουμε προς Πειραιά. Το τι θα γίνωνταν οι συνάδελφοί μας στη Σμύρνη δε μπορούσε να το σκεφθεί ο ένοπλος όχλος. Αφού βεβαιώθηκαν οι στασιασταί ότι πλέαμε προς τον Πειραιά δεν είχαν τίποτε άλλο να κάμουν παρά να φροντίσουν για νερό. Ο Πειραιάς όμως που θα έσβηνε τη δίψα τους ήταν πολύ μακριά. Ένα θαλάσιο αεράκι που φύσιξε εν τω μεταξύ στέγνωσε περισσότερο τις γλώσσες των στασιαστών. Όλοι όμως έκαναν υπομονή ως που να φθάσει η χελώνα (ΣΣ το πλοίο Πλαταιαί) για να πιουν το θεϊκό δώρο. Τα σαραβαλιασμένα Αυ/τα που ήταν στο αμπάρι είχαν ψυγεία με νερό από τον χειμώνα ακόμη για τις μηχανές και ήταν γεμάτα σκουργιές.
20
Το είχα υπόψη μου εγώ αυτό το νερό αλλά θα το χρησιμοποιούσα εν εσχάτη ανάγκη. Ποτέ μου δεν φαντάστηκα ότι οι διψασμένοι θάπιναν το νερό των ψυγείων ούτε ότι θα μου έπαιρναν και το νερό του κανατιού που το είχα κρυμένο. Το κλέψιμο του νερού έγινε τη δεύτερη μέρα του ταξιδιού και κατά τη ώρα που έκλεισα λίγο τα μάτια μου. Δεν έβγαλα όμως μιληά από το στόμα μου για να μην διψάσω περισσότερο. Ξάπλωσα στο ράτζο μου και περίμενα για να φθάσουμε στον Πειραιά.
ΔΙΨΑ ΚΑΙ ΠΕΙΝΑ ΣΤΟ ΠΛΑΤΑΙΑΙ
Φυσικά το νερό των ψυγείων ήταν μερικές οκάδες και δεν έσωζε την κατάστασι αλλ’ ούτε το αντελήφθησαν πολλοί οπότε δεν θα έπινε κανείς.
Αυτοί που στέκωνταν στο κατάστρωμα ήταν διαρκώς εστραμένοι προς τη μοναδική τρόμπα του καραβιού. Σχημάτιζαν ομίλους από 40-50 στρατιώτες και έσπρωχναν όλοι μαζί τούς απέναντι για να τους εκτοπίσουν από την αντλία και να πιούν έστω μια γουλιά νερού. Αυτό όμως δεν ήταν εύκολο γιατί και οι απέναντι έκαναν το ίδιο. Από την τρόμπα ακούγονταν συνεχώς γκαπ γκαπ γκαπ αλλά νερό δεν έβγαινε πάντοτε γιατί το χερούλι της αντλίας διαρκώς άλλαζε χέρια. Εκείνο πάλιν που έβγαινε το άρπαζαν οι πλησιέστεροι διψασμένοι οπότε γίνωνταν άλλος αγώνας. Το νερό τότε χύνωνταν επάνω στην καρβουνόσκονη , ανακατεύονταν με αυτή και έπεφτε από τη γέφυρα σαν μαύρη πίσσα. Aλλά και εκεί άλλοι διψασμένοι έβαζαν επάνω από τις καραβάνες ένα μανδύλι ή μια πετσέτα, σούρωναν τις σταγώνες με την καρβουνόσκονη και τις έπιναν. Δεν χρειάζεται τίποτε περισσότερο να γράψω για την κατάστασι που επικρατούσε από απόψεως νερού και δίψας. Αλλά τώρα είναι καιρός να πω κάτι για την πείνα. Ασφαλώς κανείς δεν θα πέθαινε αν δεν έτρωγε δυο μέρες και ούτε είπε κανείς ότι πεινούσε. Με τα μάτια μου όμως είδα το εξής.
21
Ένας φαντάρος αξιοθρήνιτος μάζευε ψύχουλα από το κατάστρωμα τόσο μικρά που ούτε ο σπουργίτης θα τα έβλεπε. Ράγισε κυριολεκτικώς η καρδιά μου όταν τον είδα να παίρνει από κάτω τα ψύχουλα και να τα βάζει στο στόμα μου.
Γιατί μωρέ συνάδελφε δεν ζητάς ψωμί, του είπα, μπορεί κάποιος συνάδελφος να έχει και να σου δώσει…..Με κοίταξε αποχαυνομένος χωρίς να μιλήση. Κάτσε εδώ, του είπα. Θα σου φέρω εγώ ψωμί….Περίμενε να κατέβω κάτω στο αμπάρι. Κατέβικα γρήγορα κάτω και ανέβασα μια ολόκληρη κουραμάνα. Είχα σκοπό να του τη δώσω ολόκληρη αλλά ζήτησαν και άλλοι και πήρε αυτός μόνο τη μισή. Τα μάτια του αμέσως διασταυρώθηκαν με τα δικά μου και αμέσως δάκρυσαν. Συγκινιτικώτερο πράγμα δεν θυμούμαι. Βούρκωσαν και τα δικά μου μάτια και δε μπορούσα να μιλήσω. Στο δεύτερο πάτωμα του βαποριού ήξερα ότι είχαν τοποθετηθεί 10-15 κουραμάνες για τους συναδέλφους αυτ/στάς αλλ’ αυτοί με την αναμπουμπούλα έμειναν στη Σμύρνη και οι κουραμάνες ήταν στο πλοίο, θυμήθηκα που ήταν και τις έδωσα ή μάλλον μου τις πήραν όταν τις είδαν. Σε εκείνο το σημείο ήταν μερικά κιβώτια με γάλα βλάχας αλλά δεν τα αντελήφθησαν. Στα δυο μεσαία πατώματα ήταν και πολλές αποσκευές αξιωματικών αλλά κανείς δεν τας συνόδευε γιατί οι συνοδοί των έμειναν στη Σμύρνη ή και σκοτώθηκαν στο ταξίδι.
22.
Ευτυχώς η λεηλασία των αποσκευών δεν ήταν εύκολη γιατί ήταν σε δύσκολες θέσεις αλλά και ο φόβος φυλάει τα έρημα, όπως λέγει και η παροιμία. Από τα στόματα των φυγάδων άκουγε κανείς πολλές ιστορίες σχετικώς με τη μοναδική μάχη που έδωσε ο στρατός μας στο Αφιόν-Καρά-Χισάρ. Σήμερα και έπειτα από τόσα χρόνια και από ότι διάβασα είδα ότι όλες αι διηγήσεις των στρατιωτών ήταν αληθέστατες. Ασφαλώς οι πολλές λεπτομέριες ξεφεύγουν από τους ιστορικούς αλλά στην ιστορία στρατού (υποχωρητικοί αγώνες 7ος τόμος) μπορεί να δη κανείς και να συμπληρώσει με την φαντασία την κατάστασιν που επεκράτησε αμέσως μετά την υποχώρησιν.
Μέσα λοιπόν στο πλοίο άλλος έλεγε για τις απίθανες απώλειες από το τουρκικό πυροβολικό άλλος για τη μάχη που έδωσε ο Πλαστήρας και έχασε 1200 άνδρες και άλλος για την αλλαγή πορείας στην οδό υποχωρήσεως του στρατού. Κανείς όμως από τους στρατιώτες δεν έκριβε την αγανάκτησίν εναντίον των κυβερνώντων και του ανίκανου στρατηγείου.
23
Πολεμήσαμε τόσα χρόνια, έλεγαν, δώσαμε το αίμα μας και αυτοί μας πρόδωσαν. Γιατί να φύγουμε έτσι; Όλοι έκαναν κριτική και πολεμικά σχέδια και όλοι κατέκριναν τους ηγήτορας του στρατού και την κυβέρνησιν Γούναρη.
Περιέγραφαν την διάβασιν του υποχωρούντος στρατού από μιαν στενωπόν κοντά στο Αλή-Βεράν και την εγκατάλειψιν των πάντων στο καταραμένο χωριό μαζί με την ιδέα της μεγάλης Ελλάδος. Εκείνο όμως που θέλω να τονίσω εδώ γιατί μου έκανε εντύπωσι είναι η αγανάκτησις όλων για την αδικαιολόγητη παραμονή του στρατού 600 χιλ. μακριά από τις βάσεις του. Αυτή πράγματι ήταν και η αιτία της καταστροφής. Κρατήστε όλοι τα όπλα σας, φώναζαν…Θα πάμε στην Αθήνα να τους κάψουμε όλους….Αυτοί έφεραν την καταστροφή….
Κανείς πλέον δεν έλεγε ούτε για τον Κώτσιο το βασιλιά ούτε για το Βενιζέλο. Τον Κώτσιο τώρα τον μισούσαν θανάσιμα για το λόγο ότι ενώ υπεσχέθη με την κυβέρνησί του ότι θα τους απέλυε τους έστειλε πιο πέρα να καταλάβουν την Άγκυρα. Υπογραμμίζω πάλιν ότι κανείς στρατιώτης δεν ήθελε να φύγουμε από την Μ.Ασία. Όλοι πίστευαν ότι στα πλούσια εδάφη της οι φτωχοί Έλληνες θα μπορούσαν να ζήσουν άνετα και να χορτάσουν το ψωμί. Όλοι άλλωστε οι πολεμισταί ήταν φτωχόπαιδα και στα βουνά της παλαιάς Ελλάδος που κατοικούσαν τους περίμενε η φτώχεια.
24.
Εν τω μεταξύ πέρασεν και η δεύτερη ημέρα του μαρτυρίου της δίψας. Εκείνη την ημέρα την πέρασα ξαπλωμένος στο βάθος του πλοίου και αμίλητος για να μη διψάσω περισσότερο. Ο καπετάνιος που είχε αντικατασταθεί από στρατιώτη έδωσε το απόγευμα εντολή να αδειάσουν τα τιπόζητα βενζίνης και να τη χύσουν στη θάλασσα για να μην πάρει φωτιά το καράβι και καούμαι όλοι. Άδειασα και εγώ ένα-δυο τιπόζητα που είχαν βενζίνη και ανέβικα επάνω. Η γλώσσα μου ήταν κολλημένη από τη δίψα αλλά παρά τη δίψα δεν ίδρωνα γιατί είχα πάθει αφυδάτωσι. Ένας συνάδελφος του πεζικού με λυπήθηκε και μου έδωσε ένα φλυτζάνι του καφέ νερό. Αυτό ήταν, συνήλθα. Σε λίγο νύχτωσε για δεύτερη φορά στο πλοίο αλλά τώρα πλησιάζαμε στο Σούνιο. Στας δυο ακριβώς πρωϊνή ώρα φθάσαμε στη Σουνιάδα άκρα. Σε λίγες πάλιν ώρες θα φθάναμε στον Πειραιά.
25.
Ένα όμως μικρό τορπιλοβόλο μας σταμάτισε και μας είπε με το Τηλεβόα . Ποιοι είστε, και πού πάτε; Πάμε στον Πειραιά εκουσίως, απήντησε ένας συν/ρχης που ήταν μαζί μας με στολή απλού στρατιώτη χωρίς να το γνωρίζει κανείς. Θα γυρήσται και θα πάτε στον πόρο…
Θα αφήσετε τα όπλα σας εκεί και θα φύγεται με όποιο μέσο μπορείται για τα σπίτια σας. Εάν θέλετε πάρτε απολυτήρια εάν όχι θα σας σταλούν στα σπίτια σας. Αμέσως έστρεψε το πλοίο για τον Πόρο.
Στον Πόρο παιδιά στον Πόρο να πιούμε νεράκι, φώναξαν με σβησμένη φωνή. Δεν προχώρησε όμως το πλοίο ένα μίλι και άρχισαν τις φωνές. Πειραιά, Πειραιά. Ο πλοίαρχος όμως του πολεμικού μας παρακολουθούσε και αμέσως μας κατέφθασε. Διπλάρωσε το Πλαταιαί και φώναξε με τον τηλεβόα. Ή θα υπακούσετε αμέσως και θα πάτε στον πόρο ή θα σας βουλιάξω, αυτή τη διαταγή έχω.
Οι πιο ζωηροί στρατιώται που ήταν πάνω στο καρυδότσουφλο που παρίστανε το πολεμικό είπαν να του ρίξουν χειροβομβίδες για να βουλιάξει. Ευτυχώς όμως άλλοι φώναξαν όχι όχι και δεν έγινε το κακό. Αμέσως τότε μου γενήθηκε το ερώτημα. Δε μπορούσε το πολεμικό αυτό να ήταν στη Σμύρνη; Γιατί αφήσαν μόνο το Κιλκίς; Στο Σούνιο μας απήλησαν ότι εάν δεν αφήναμε τα όπλα μας και δεν πηγαίναμε στον Πόρο θα μας βούλιαζαν. Γιατί δεν έκαναν το ίδιο και στη Σμύρνη, που εστασίασαν οι στρατιώται στα πλοία;
26.
Ασφαλώς κανείς δεν θέλει να ριψοκινδυνέψει τη ζωή του και μάλιστα σε έναν πόλεμο που τον έβλεπαν χαμένον. Το καθήκον όμως και η ανθρωπιά επέβαλε στους στρατιώτας των δυο μεραρχιών που ήταν άθικτες και με πλήρες το πυροβολικό τους να κρατήσουν άμυνα για να βοηθείσουν τους συναδέλφους των που κινδύνευαν .
Εκτός αυτού ένα εκατομμύριον κάτοικοι της Ιωνίας περίμεναν τη βοήθειά τους. Γιατί δεν βρέθηκε εκεί κανένα τορπιλοβόλο να υπενθυμίση στους αξιωματικούς και τους στρατιώτας το καθήκον τους.
27.
3ον μέρος
ΣΤΟΝ ΠΟΡΟ
Τέλος κατευθυνθήκε το Πλαταιαί στον Πόρο και στας 7.30 περίπουτο πρωϊ φθάσαμε εκεί. Αμέσως άρχισε η αποβίβασις και διήρκεσε μέχρι τας 5μμ το απόγευμα. Η δίψα ανάγκαζε τους στρατιώτας να αφίνουν τον οπλισμό τους στο κατάστρωμα και να φεύγουν. Πολλοί όμως από το πείσμα τους τα έριχναν στη θάλασσα επειδή δε μπορούσαν να τα πάρουν μαζί τους. Επειδή πάλιν η αποβίβασις διήρκεσεν όλην την ημέρα μερικοί αυτ/ται καλοί κολυμβιταί πήραν από ένα άδειο τενεκέ και πήγαν στο απέναντι λεμονοδάσος και από πηγάδια πήραν νερό στα δοχεία και το έφεραν στο πλοίο.
Το τι έγινε όταν έφθασαν κάτω από το πλοίο δεν περιγράφεται. Τελικώς ένα δοχείο περιήλθε στην κατοχή μου και δυο άλλων συναδέλφων και το κρύψαμε. Εν τω μεταξύ πήραμε μερίδιο από ένα κύπελο νερού από άλλον τενεκέ. Το δοχείο το ήπιαμε 3 αλλά χωρίς να κατευνάσουμε τη δίψα μας. Τότε θυμήθηκα ότι στο διάστημα 48 ωρών δεν είχα βάλει τίποτα στο στόμα μου. Με τον αφοπλισμό οι κυβερνώντες νόμιζαν ότι θα εξουδετέρωναν τον κίνδυνον της ζωής που διέτρεχαν τα κεφάλια τους από τους οργισμένους πολεμιστάς.
28.
Πριν να αρχίσει η αποβίβασις των στρατιωτών ένας αξιωματικός φώναξε με τον τηλεβόα και είπε όποιος συνοδεύει υλικά του στρατού να καθήσει στο πλοίο για να τα παραδώσει στον Πειραιά. Μείναμε εν όλω 40 στρατιώται. Αφού κατέβικαν όλοι οι στασιασταί έφθασε μια βάρκα με κουραμάνες και με μερικές κονσέρβες και μας τις μοίρασαν. Το πλοίο εν τω μεταξύ σήκωσε τις άγκυρες. Θα επιστρέφαμε αμέσως και ολοταχώς στη Σμύρνη για να πάρετε ότι σας φορτώσουν, είπε στον καπετάνιο ο αξιωματικός. Σχεδόν δε μου κακοφάνηκε. Καλοκαίρι ήταν και παιδιά καθώς είμασταν ξαπλώσαμε σε διάφορα σημεία του πλοίου. Την άλλη μέρα το βράδυ είμασταν στα Μικρασιατικά παράλια. Ασύρματο το πλοίο δεν είχε να μάθουμε τα νέα γιατί ο ασύρματος τότε ήταν μεγάλη πολυτέλεια. Το μόνο που υπήρχε ήταν ένας οπτικός τηλέγραφος και τον συνόδευε ένας τηλεγραφητής. Νύχτα και χωρίς φεγγάρι προχώρισε το Πλαταιαί προς τη Σμύρνη κανένα όμως πλοίο δε συναντήσαμε στο ταξίδι και ούτε στο κόλπο της Σμύρνης. Είχαμε φθάσει πλέον απέναντι στα Βουρλά που βρίσκονται τα Εγγλεζονήσια και όλοι είχαμε εστραμένα τα βλέμματά μας προς τη Σμύρνη που είναι στο βάθος του κόλπου.
Για μια στιγμή ένας οπτικός μας έκανε σήματα από δεξιά και εξ αποστάσεως 1-2 μιλίων. Ποιοι είσθε σεις; Και αμέσως ετέθει εις ενέργειαν ο δικός μας οπτικός . Πλοίον Πλαταιαί, πηγαίνουμε προς Σμύρνην….Πλησιάσατέ μας , πολεμικόν Κιλκίς. Πλησιάσατέ μας…..
29
ΣΤΑ ΕΓΓΛΕΖΟΝΗΣΙΑ
Για να πάμε όμως στο πολεμικό έπρεπε να περάσουμε από ένα νησάκι μικρό και υπήρχε φόβος να πέσουμε στον κάβο του. Ο πλοίαρχος είπε τότε με τον οπτικό στο κιλκίς να ανάψει έναν προβολέα και να ρίψει το φως του επάνω στον μικρό κάβο για να βλέπει. Σε λίγο άναψε ο προβολέας του πολεμικού και φώτιζε διαρκώς το βραχώδες σημείο που ήταν ο κάβος. Το Πλαταιαί που ήταν πάντοτε υπ’ ατμόν προχώρισε προς το Κιλκίς οδηγούμενον από το σημείο που ξεκίνησε με το φως του προβολέως”.
Σεπτέμβριος 1922 : Η λεζάντα γράφει : «Το Τουρκικό ιππικό παρελαύνει, στην Σμύρνη, τους Έλληνες φυλακισμένους». (Προφανώς εννοεί τους αιχμάλωτους πολέμου).
Μάιος - Ιούνιος 1941. Η Μάχη της Κρήτης. Οι απόγονοι των Μινωιτών και των Μυκηναίων δίνουν ένα καλό μάθημα, στους Γερμανούς εισβολείς. Μετά το κάζο, που υπέστησαν οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, που, κυριολεκτικά, εξοντώθηκαν, το Σώμα τους δεν θα χρησιμοποιηθεί άλλη φορά, στις μάχες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
1942 (χειμώνας). Θεσσαλονίκη. Στην διασταύρωση της σημερινής Αλ.Σβώλου, με την πλ.Ιπποδρομίου, με την Αγία Σοφία να διακρίνεται, στο βάθος. Η οικοδομή, που διακρίνεται, δεξιά, υπάρχει και σήμερα. Πιο κάτω, διακρίνεται και το χαμηλό κτίριο της Πυροσβεστικής (σήμερα Σκλαβενίτης), στην γωνία της Δ. Γούναρη.
1944. Ουγγαρία. Τελευταία φορά εθεάθη να φιλάει το Μεζούζα, στην πόρτα. Σε ένα μικρό ουγγρικό χωριό, καθώς οι οικογένειες Εβραίων αποσπάστηκαν, από τα σπίτια τους, ένας ηλικιωμένος έκανε παύση, στο κατώφλι. Ο στρατιώτης, πίσω του, γάβγιζε και έσπρωξε, αλλά έφθασε ήρεμα και φίλησε το μεζούζα, που ήταν κολλημένο, στο πλαίσιο της πόρτας - μια χειρονομία πίστης, μνήμης, αποχαιρετισμού. Αυτή ήταν η τελευταία φορά που τον είδαν. Το μεζούζα έμεινε. Χτυπημένο, από την βροχή και τον ήλιο, ανέγγιχτο, για χρόνια, έζησε περισσότερο, από όλους. Οι γείτονες είπαν ότι ήταν ένα κατάλοιπο της αξιοπρέπειας του ανθρώπου - ένας σιωπηλός μάρτυρας μιας ιερής στιγμής, πριν λήξουν όλα.
27/11/1944 “LIFE” : WHAT GERMANS DID TO GREECE.
1945.Ένας Αμερικανός στρατιώτης δίνει ένα κομμάτι σοκολάτα, σε αυτόν τον Εβραίο, που λιμοκτονεί, σε γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Μια κίνηση, που του έσωσε, κυριολεκτικά, την ζωή. Μπόρεσε, μόνο, να ψελλίσει ένα πνιγμένο "ευχαριστώ". Για χρόνια, μετά, του έστελνε γράμματα, ονομάζοντας τον "ο άνθρωπος, που έδωσε, ξανά, γεύση, στην ζωή μου".
1947 - 1955. Κωνσταντινούπολη. Κόσμος είναι μαζεμένος, στην πλατεία Ταξίμ, μπροστά, από την Αγία Τριάδα. Και όμως, όλα έμοιαζαν τέλεια, η χρυσή οκταετία των Ρωμιών της Πόλης, η καλύτερη του 20ου αιώνα :
-υπερδιπλασιάζεται ο πληθυσμός των μαθητών των ελληνικών σχολείων, στο ακαδημαϊκό έτος 1955, φθάνουν τους 7000 μαθητές, τα σχολικά εγχειρίδια ντόπια, ή σταλμένα, από την Ελλάδα, παρέχονται, δωρεάν, το σχολικό δίκτυο αυξάνεται, από 44, στα 51 σχολεία, η Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ζωγράφειο, τα παρθεναγωγεία Ζάππειο, στο Πέραν και Ιωακείμιο, στο Φανάρι. Η Θεολογική σχολή της Χάλκης αποκτά πανεπιστημιακό τμήμα, στο οποίο φοιτούν σπουδαστές, από 10 διαφορετικές χώρες
- το πλουσιότερο και σημαντικότερο κοινωφελές ρωμαίικο ίδρυμα της πόλης, στο Μπαλουκλή ξαναβρίσκει, την, προ του 1922, αίγλη του, 6 κλινικές με 700 κλίνες, εξωτερικά ιατρεία, με 40 ιατρούς όλων των ειδικοτήτων, νοσοκόμους και 100, περίπου, άτομα διοικητικό προσωπικό, γηροκομείο 200 κλινών
-Λειτουργούν, πάνω από 20 κοινοτικά, ή ενοριακά ρωμαίικα συσσίτια, για άπορους γέροντες και υποτρόφους μαθητές, ιδρύονται οι πρώτοι παιδικοί σταθμοί, τα παλαιά μοναστηριακά συγκροτήματα, στα Πριγκηπονήσια, μετατρέπονται, σε νεανικές παραθεριστικές παιδουπόλεις.
-Ο ρωμαίικος Τύπος, ζει και αυτός, τις καλύτερες, μετά το 1922, ημέρες του. Το 1955, κυκλοφορούν, στην Πόλη, πέντε ελληνόφωνες ημερήσιες εφημερίδες και τρεις εβδομαδιαίες, από το πατριαρχικό τυπογραφείο, εκδίδονται δύο περιοδικά θρησκευτικού περιεχομένου και τρεις περιοδικές εκδόσεις αφιερωμένες, στα παιδιά.
-Στην οικονομία, οι Έλληνες κυριαρχούν, στην βυρσοδεψία, υφαντουργία, βιομηχανική παρασκευή ζυμαρικών και μπισκότων, σοκολατοποιία, εργοστάσια κατασκευής επίπλων, πολλές επιχειρήσεις με παράδοση τριών και τεσσάρων γενεών, στα χέρια των Ρωμιών, 20 περίπου επιχειρήσεις εθνικής εμβελείας, όπως οι αλευρόμυλοι του Κοσμέτου και η αρχαιότερη κονσερβοποιία της Τουρκίας, του Ερμή. Οι μεγαλύτεροι ξυλέμποροι της Πόλης είναι Ρωμιοί, ζουν τα καλύτερα τους χρόνια οι Ρωμιοί μεγαλοψαράδες των Νησιών, στον Γαλατά, τα καταστήματα ναυτιλιακών ειδών και τα ναυτιλιακά πρακτορεία, έως έναν μεγάλο βαθμό, στα χέρια ομογενών.
-Η Μεγάλη Οδός του Πέραν, η αστικότερη αρτηρία της, απανταχού, Ρωμιοσύνης, τα 2/3 των πολυτελών καταστημάτων και ένας μεγάλος αριθμός εστιατορίων, μπυραριών και ζαχαροπλαστείων ανήκουν και δουλεύονται, από Ρωμιούς.
-Ο κόσμος της διασκέδασης είναι και αυτός, κατά ένα μεγάλο μέρος, στα χέρια των Ρωμιών. Στα πολυτελή εστιατόρια, στα λαϊκά «καζίνα», στις μπιραρίες, στις ταβέρνες, ο Έλληνας είναι, παντού, παρών, είτε, ως θαμώνας, είτε, ως ιδιοκτήτης, ή διευθυντής, ως maitre d' hotel, chef, ἡ γκαρσόνι, εἰτε, επίσης, ως καλλιτέχνης τραγουδιστής, μουσικός. Το καλοκαίρι, η ηχηρή του εξωστρέφεια πλημμυρίζει τα Νησιά, την Πρίγκηπο.
-Λειτουργούν 20 περίπου ρωμαίικα αθλητικά σωματεία, από τα οποία δύο - ο Αθλητικός Σύλλογος Πέραν και ο Αθλητικός Όμιλος Ταταούλων -, με σειρά πρωταθλημάτων, στο ποδόσφαιρο, το μπάσκετ, και το βόλεϊ, το οποίο μονοπωλούν, σχεδόν, οι Ρωμιοί αθλητές, προκειμένου να σταδιοδρομήσουν, απρόσκοπτα, μετεγγράφονται, σε διακεκριμένες τουρκικές ομάδες, ένας, μάλιστα, από αυτούς, ο ποδοσφαιριστής Λευτέρης Αντωνιάδης θα εξελιχθεί, στον καλύτερο παίκτη της Τουρκίας, των δεκαετιών 1950 και 1960. Στον σχολικό αθλητισμό, πρώτο, κατά κανόνα, έρχεται, σε όλα τα αθλήματα, το Ζωγράφειο, μεταβαίνουν, στην Άγκυρα και κατατροπώνουν τις σχολικές ομάδες των επιφανών σχολείων της τουρκικής πρωτεύουσας.
-Στην πολιτική, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις, στο καλύτερο, εντός του εικοστού αιώνα, σημείο τους. Η προσέγγιση κορυφώνεται, τον Ιούνιο του 1952, με την επίσημη επίσκεψη του βασιλικού ζεύγους, στην Τουρκία : ο Παύλος και η Φρειδερίκη υπήρξαν οι πρώτοι Έλληνες βασιλείς, που πάτησαν το πόδι τους, στην Κωνσταντινούπολη, μετά το 1453, δεν επισκέφθηκαν την Αγία Σοφία, για να μην χαλάσει ο θρύλος του Μαρμαρωμένου Βασιλιά.
Το φθινόπωρο του ιδίου έτους επισκέπτεται την Αθήνα, ως ανταπόδοση, ο Τούρκος Πρόεδρος Τζελάλ Μπαγιάρ, “η ελληνοτουρκικη φιλία είναι, πια, εθνική πολιτική” και γίνεται, ενθουσιωδώς, δεκτός ; Σύλλογοι ελληνοτουρκικής φιλίας ιδρύονται, σχεδόν, σε κάθε ελληνική πόλη. Οι στρατοί των δύο χωρών του ΝΑΤΟ πολεμούν, πλαι-πλάι, στην Κορέα.
-Η ομογένεια αποκτά τον χαρισματικότερο θρησκευτικό της ηγέτη : ο Αρχιεπίσκοπος Β και Ν Αμερικής Αθηναγορας εκλέγεται Οικουμενικός Πατριάρχης, προσωπικός φίλος του προέδρου Τρούμαν, του δανείζει το προσωπικό ιδιωτικό του αεροπλάνο να μεταβεί στο Φανάρι, ξεσπά θόρυβος στο State Department για την ασυνήθιστη αυτή κίνηση για Πρόεδρο και τελικά έρχεται με το κρατικό Air Force 1 ; για πρώτη και τελευταία φορά Τούρκος Πρωθυπουργος επισκέπτεται Πατριάρχη στο Φανάρι και μάλιστα Πατριάρχη, που, για πρώτη φορά, δεν έχει Τουρκική υπηκοότητα.
Αποτελεί δοκιμασμένο νόμο της ζωής και ενστικτώδη αντίδραση προς επιβίωση να λησμονεί κανείς ταχύτατα τα όσα κακά του έχουν συμβεί, να παραμυθιάζεται, να ελπίζει και να αυτο-εξαπατάται, να δημιουργεί, να κάνει όνειρα, να κτίζει και πάλι δυναμικά το μέλλον. Αυτή την κατάσταση έμοιαζε να ζει η Ρωμιοσύνη της Πόλης το 1955, προσέβλεπε με εμπιστοσύνη στο μέλλον αθώα και ανυποψίαστη, αγνοώντας πως είναι καταδικασμένη, πως το τέλος της επίκειται.
Ταυτόχρονα, με τα ήρεμα νερά, κρατική μυστική έκθεση για το μέλλον των μειονοτήτων υπογραμμίζει : Αρμένιοι και Εβραίοι έχουν πλήρως αφομοιωθεί, μόνο οι Έλληνες δεν αφομοιώνονται με τίποτα και είναι και απείθαρχοι, στόχος μας το 1953, στα 500 χρόνια, από την Αλωση, να μην υπάρχει κανένας, από δαύτους, όσοι θα έχουν, ακόμη, απομείνει θα πουλάνε, μόνο, λεμόνια, στην αγορά!
Τα ήρεμα νερά δίνουν την θέση τους, στην κόλαση. Το βράδυ, ξημερώματα Κυριακής, 6-7 Σεπτεμβρίου 1955, η Τρίτη Άλωση, η Ρωμαίικη Νύχτα των κρυστάλλων, η Ρωμαίικη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου, συνεχίζεται…
Ο Μήτσος Λυγίζος (Αθήνα 1/9/1912 - 18/9/1993) ήταν ένας, από τους μεγαλύτερους ανθρώπους του πνεύματος, δυστυχώς, όμως, παραμένει άγνωστος, στο ευρύ κοινό. Ηθοποιός, σκηνοθέτης, μεταφραστής, συγγραφέας, ποιητής, καθώς και δάσκαλος θεάτρου. Γεννημένος, στην Αθήνα, το 1914, ξεκίνησε τις σπουδές του, στην σχολή του Εθνικού Θεάτρου, και σύντομα, έγινε βοηθός του Δημήτρη Ροντήρη. Πρώτος σημαντικός ρόλος ήταν, στην παράσταση του Εθνικού Θεάτρου "Αντιγόνη" του Σοφοκλή, το 1939, κρατώντας τον ρόλο του Άγγελου. Παρέμενε, στο Εθνικό θέατρο, το 1944, μεταξύ άλλων ερμήνευσε τον Πυλάδη, στην "Ιφιγένεια εν Ταύροις", τον Βαλεντίνο, στον "Φάουστ" του Γκαίτε, καθώς και τον Άγγελο, στην "Μήδεια" του Ευριπίδη. Το 1945, συμμετείχε, στον θίασο Αρώνη - Χορν, στο έργο του Δημητρίου Ιωαννοπουλου "Ρούπελ". Το 1946, επανήλθε, στο Εθνικό Θέατρο, όπου παρέμεινε, μέχρι το 1948. Αυτή την περίοδο εμφανίστηκε, στα έργα : "Βαβυλωνία" Δημήτρη Βυζαντίου, "Ρούι Μπλας" του Βίκτωρ Ουγκώ, "Ριχάρδος ο Β' " του Σαίξπηρ, "Συρανό ντε Μπερζεράκ" του Ροστάν, και άλλα, ενώ, το 1948, συμμετέχει, στον θίασο Γιώργου Παππά - Βάσως Μανωλίδου, στο έργο "Βαθιές οι ρίζες" του Γκάου. Το 1949, φεύγει, στην Αγγλία, όπου συνεχίζει τις σπουδές του, στο Central School of Dramatic Arts, του Λονδίνου. Ως το 1952, θα συνεχίσει τις ανώτερες θεατρικές σπουδές του, στο Λονδίνο, το Παρίσι και την Νέα Υόρκη.
Το 1954, επιστρέφει, στην Αθήνα και αρχίζει να δουλεύει, ως σκηνοθέτης. Υπήρξε πρωτοπόρος σκηνοθέτης, αφού ήταν ο πρώτος, που ίδρυσε, στην Ελλάδα, το λεγόμενο Κυκλικό Θέατρο, με την σκηνή, στο κέντρο και τους θεατές, μπροστά, από τις τρεις πλευρές της, σε σχήμα πετάλου. Με το κυκλιυκό Θέατρο, ανέβασε, στην αίθουσα του Παρνασσού, τα έργα : "Ένα ηλιόλουστο πρωινό" του Κιντέρο, "Ο Αντρειωμένος" των Χωλ - Μίνταλμας, "Ε, εσείς απ'έξω" του Σάρογιαν. Έργα, που πρωτοπαίχτηκαν, στην Ελλάδα, σε δικιά του μετάφραση και σκηνοθεσία.
Το 1955 εισάγει άλλη μία πρωτοπορία στο Ελληνικό θέατρο, το λεγόμενο Πράσινο Θέατρο, θέατρο χωρίς ιδιαίτερα σκηνικά, που φτιάχνει το σκηνικό το χώρο πάνω στο φυσικό χώρο του τόπου που παίζεται. Έτσι σκηνοθέτησε στο θέατρο του Εθνικού Κήπου, με το θίασο του Νίκου Χατζίσκου τον "Ρωμαίο και την Ιουλιέτα" του Σαίξπηρ, όπου κράτησε για τον εαυτό του το ρόλο του Μερκούτιου. Καθιερωμένος, πλέον, σκηνοθέτης, σκηνοθέτησε, στην, μετέπειτα, περίοδο, όλα τα ιερά τέρατα του ελληνικού θεάτρου : Κατερίνα Ανδρεάδη, Κυβέλη, Άννα Συνοδινού, Μάνος Κατράκης, Έλσα Βεργή, Αλίκη Βουγιουκλάκη, Τζένη Καρέζη, Αλέκος Αλεξανδράκης, Δημήτρης Παπαμιχαήλ, Δέσπω Διαμαντίδου, Λυκούργος Καλλέργης και άλλοι πολλοί, τον εμπιστεύτηκαν, για να εκτελέσουν τις σκηνοθετικές του εντολές. Συνεργάστηκε, με όλα τα μεγάλα θέατρα της εποχής, αφού ανέβασε παραστάσεις, στα : Εθνικό Θέατρο, Εθνική Λυρική Σκηνή, Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο, Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, Άρμα Θεάτρου, καθώς και στο ελεύθερο θέατρο.
Τεράστια ήταν η συμβολή του στο ραδιοφωνικό θέατρο, αφού ήταν ο πρώτος που σκηνοθέτησε ραδιοφωνικό θέατρο για την Ελληνική ραδιοφωνία. Επίσης, υπήρξε πρωτοπόρος, στην μετάφραση θεατρικών έργων της σύγχρονης εποχής. Οι ιδέες του και οι πρωτότυπες αντιλήψεις του, είχαν ευρεία ανταπόκριση, στο κοινό και έτσι, κατάφερε να επεκταθεί, σε μία σειρά σκηνοθεσιών, σε όλα τα είδη θεάτρου, από την αρχαία τραγωδία, μέχρι την επιθεώρηση. Ήταν ένας, από τους βασικούς σκηνοθέτες, της τηλεοπτικής εκπομπής "Το Θέατρο της Δευτέρας", όπως και να εκθέτει σε δεκάδες έργα, στην εκπομπή , όπως, επίσης, σκηνοθέτησε πολλές τηλεοπτικές σειρές.
Στον κινηματογράφο, εμφανίστηκε για πρώτη φορά, το 1954, στην ταινία "Το σταυροδρόμι του πεπρωμένου". Ενώ ακολούθησαν οι εμφανίσεις του, ως ηθοποιού, μεταξύ άλλων, στις ταινίες : "Ποτέ την Κυριακή" (1960), "Ο λουστράκος" (1962), "Ταξίδι" (1962), "Ο Αδελφός Άννα" (1963), "Άδικη κατάρα" (1967), "Ένας ιππότης με τσαρούχια" (1968), "Η Λεωφόρος της προδοσίας" (1969), "Η Οδύσσεια ενός ξεριζωμένου" (1969), "Ο Μεγάλος Ένοχος" (1970) και "Ο Δρόμος των ηρώων" (1971), που ήταν και η τελευταία του κινηματογραφική εμφάνιση, ως ηθοποιός.;Επίσης είχε παίξει, στην αμερικανική ταινία "Island of love", του 1962. Στην τηλεόραση, σκηνοθέτησε τα σήριαλ : "Μαντάμ Σουσού" (1972), "Τα Αγρίμια" (1973), "Η Θέμις έχει κέφια" (1975), "Μία υπέροχη γλωσσού" (1977), "Ορκίζομαι να πω την αλήθεια" (1976) και "Ορκιστείτε παρακαλώ" (1983-1987).
Ως συγγραφέας έγραψε θεατρικά έργα, ασχολήθηκε, με την μετάφραση ξένων συγγραφέων, ενώ με την σημαντική επιστημονική του μελέτη "Το Νεοελληνικό, πλάι, στο παγκόσμιο θέατρο" βραβεύτηκε, από την Ακαδημία Αθηνών. Επίσης, είχε βραβευτεί, με κρατικά βιβλία, για την μελέτη του "Θέματα και ποιητές". Είχε εκδώσει 12 ποιητικές συλλογές, το ποιητικό του έργου χαρακτηρίζεται, από μία βαθιά ευαισθησία, στα ανθρώπινα προβλήματα και στον ανθρώπινο χαρακτήρα. Για την ποιητική του συλλογή "Κατάδυση" βραβεύτηκε, από την Ακαδημία Αθηνών και το σύνδεσμο Ελλήνων λογοτεχνών.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1950, είχε ζήσει, στην Νέα Υόρκη, εκεί, συνέχισε τις σπουδές του, πάνω, στο θέατρο, δουλεύοντας, παράλληλα, ως ραδιοφωνικός παραγωγός, σε ραδιοφωνικές εκπομπές, για την ελληνική ομογένεια.
Υπήρξε, επί σειρά ετών, Γενικός Διευθυντής των δραματικών σχολών του Ωδείου Αθηνών και του Εθνικού Θεάτρου και πολλοί σύγχρονοι ηθοποιοί υπήρξαν μαθητές του. Ήταν μέλος του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών, από το 1937 και είχε αναπτύξει συνδικαλιστική δράση. Ήταν παντρεμένος με την λογοτέχνη Έλενα Πανταζώνη και μαζί απέκτησαν έναν γιο. Ανιψιός του ήταν ο ο ηθοποιός Ντάνος Λυγίζος. Έφυγε από την ζωή, στις 18 Σεπτεμβρίου 1993, σε ηλικία 79 ετών, από οξύ πνευμονικό οίδημα.
1954. Θεσσαλονίκη. Το περίπτερο της “E.Σ.Σ.Δ”, στην Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης. Πίσω, διακρίνεται ζωγραφιά του Κρεμλίνου.
1961 - 1962. Σχολικό ενθύμιο, σε κάποιο χωριό της ελληνικής επαρχίας.
1965. Μέτσοβο.
Δεκέμβριος 1966. Παρίσι. Η Αλίκη Βουγιουκλάκη, ο Δημήτρης Παπαμιχαήλ και ο Αλέκος Σακελλάριος, στο Παρίσι, για την γαλλική πρεμιέρα της «Αλίκης στο Ναυτικό», πέντε χρόνια, μετά την κυκλοφορία της ταινίας, στις ελληνικές αίθουσες. Στην Γαλλία, το φιλμ προβλήθηκε, με τίτλο ‘’La fille de l’ Amiral’’, «Η κόρη του ναυάρχου» και το πάρτι της πρεμιέρας είχε, ιδιαίτερα, ελληνικό χρώμα, με μπουζούκια και ζεϊμπέκικα. Το ζεύγος των πρωταγωνιστών, ωστόσο έμεινε, μόλις, 24 ώρες, στην γαλλική πρωτεύουσα, καθώς έπρεπε να επιστρέψουν, στο θέατρο «Κεντρικόν», όπου παρουσίαζαν το έργο του Στέφεν Σβάιχ «Του φτωχού τ’ αρνί».
1968. Αθήνα. Αμπελόκηποι, Λ. Πανόρμου. Στο Νο 75 της Πανόρμου - εδώ που είναι σήμερα το super market Σκλαβενίτης - και μέχρι την οδό Καρύστου, ο δρόμος κοβόταν, από οικίες, που φαίνονται, στο κάτω μέρος της φωτογραφίας. Οι οικίες αυτές κατεδαφίστηκαν, στις αρχές του 1970 και ο δρόμος άνοιξε. Στη συνέχεια, αριστερά, γωνία Πανόρμου και Λαρίσης, στην θέση της μεγάλης αλάνας, θα κτιστεί Γυμνάσιο, το τωρινό 16ο Γενικό Λύκειο Αθηνών. Μετά την αλάνα, αριστερά (δεν φαίνεται), ήταν λόφος, με ελιές (περιοχή Ελιές). Ανεβαίνοντας την Λαρίσης, πρώτο στενό δεξιά, διακρίνεται η οδός Γεννηματά. Στο βάθος, η κάθοδος της Πανόρμου, από την Λ. Κηφισίας. Στην μέση της Λ. Πανόρμου, υπήρχαν νησίδες πρασίνου.
1960 (δεκαετία). Λεμεσός. Λανίτειο Γυμνάσιο.
Σχόλια