20-27/3/1994 Κορνήλιος Καστοριάδης : «Ο ελληνικός λαός - όπως κάθε λαός - είναι υπεύθυνος για την Ιστορία του». Έχει δίκιο; Ναι, μερικώς, αλλά, όμως, κατά ένα μικρότερο ποσοστό, από το όχι, αφού υπερβάλλει. (Κριτικάροντας τον πρώην επαναστάτη, που πέθανε, στις 26/12/1997, σχεδόν, 30 χρόνια, μετά).

 Κορνήλιος Καστοριάδης (Κωνσταντινούπολη 11/3/1922 - Παρίσι 26/12/1997). Δυστυχώς, δεν πρόλαβε τον 21ο αιώνα.

Χθές, 26 Δεκεμβρίου 2023, έκλεισαν 26 χρόνια, από τον θάνατο ενός, από τους σημαντικούς πολιτικούς δασκάλους των εφηβικών και μετεφηβικών μου χρόνων, του, ανωτέρω, εικονιζόμενου Κορνήλιου Καστοριάδη, που πέθανε, από καρκίνο των πνευμόνων, όντας βαρύτατος καπνιστής, στις 26/12/1997.

Ανήσυχο και επαναστατικό πνεύμα ο Κορνήλιος Καστοριάδης, όντας ένα μικρό παιδί θαύμα, πέρασε, από τον μαρξισμό, αφομοιώνοντας τα καλύτερα στοιχεία της μαρξιανής ανάλυσης και άφησε την Ελλάδα του μεταπολέμου και των Δεκεμβριανών, μεταναστεύοντας, στην Γαλλία, αφήνοντας πίσω του, μια αιμάσσουσα ελληνική κοινωνία, που, μόνο εμπόδια, μπορούσε να φέρει, στην προσωπική εξέλιξη και στην ζωή του. Δεν το παραδέχτηκε ποτέ αυτό αλλά νομίζω ότι η άρνηση του για την βλάβη της προσωπικής του εξέλιξης, εάν έμενε στην Ελλάδα, υπήρξε προϊόν επιδείξης ευγενείας και όχι πραγματική του πεποίθηση.

Η μεταπολεμική Ελλάδα θα τον “έτρωγε”. Αλλά δεν είναι αυτό, που έχει κάποια σημασία. Δεν έμεινε εδώ και τελικά, βρήκε τον δρόμο, που ο ίδιος χάραξε, μέσα, στο ευεπίφορο κλίμα της γαλλικής κοινωνίας, στην οποία εντάχθηκε, ως ένας, εξαιρετικά, γόνιμος και πρωτοποριακός ριζοσπάστης στοχαστής και φιλόσοφος, με αξεπέραστες αναλύσεις, για τον σύγχρονο γραφειοκρατικό καπιταλισμό της Δύσης και της Ανατολής, αλλά και για την γραφειοκρατική κοινωνία της “Σοβιετικής Ένωσης” και των λεγομένων, τότε, κρατών του “υπαρκτού σοσιαλισμού”. 

Αυτές οι αναλύσεις παραμένουν, πάντα, επίκαιρες και ανυπέρβλητες, ακριβώς, επειδή έγιναν, μέσα στην δεκαετία του 1960, όπου ο Κορνήλιος Καστοριάδης φάνταζε και αντιμετωπιζόταν, ως εξωγήινος.

Αλλά ο γόνιμος επαναστάτης της δεκαετίας του 1960, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1980, έχασε τον προσανατολισμό του, ως αποτέλεσμα της γοργής διαδικασίας αυτοδιάλυσης του λεγόμενου “σοσιαλιστικού στρατοπέδου” και της ίδιας της “ΕΣΣΔ”, από το 1989, έως το 1991, κάτι, που δεν το περίμενε.

Αυτή η διάψευση των προσδοκιών του, γύρω από την “Σοβιετική Ένωση” και την στάση της κομματικής και κρατικής γραφειοκρατίας, που ξαφνικά πήρε την απόφαση να εγκαταλείψει το πλαίσιο, μέσα στο οποίο ζούσε, για να μετασχηματισθεί, σε μια κλασική καπιταλιστική τάξη, όπως ήταν συγκροτημένη η αντίστοιχη καπιταλιστική τάξη, στην Δύση, εξελήφθη, από τον Κορνήλιο Καστοριάδη, ως προσωπική πολιτική ήττα.

Η ολοκλήρωση αυτής της πραγματικότητας, πριν 32 χρόνια, έδειξε ότι τα εργαλεία της ανάλυσης του Καστοριάδη είχαν εξαντληθεί, όπως, άλλωστε και συνέβη.

Αυτό το γεγονός, καθώς και η, δυναμικά, εσφαλμένη, αλλά προσωρινά, υπαρκτή διαπίστωση, για την εδραία νίκη του Δυτικού γραφειοκρατικού καπιταλισμού και την παγκόσμια κυριαρχία του, κατέστησε τον Καστοριάδη, σε έναν κριτικό απολογητή του, που κρατούσε, μεν αρκετά στοιχεία του παλαιού ριζοσπαστισμού του, αλλά, που, τελικά, αποδεχόταν, ως δεδομένη αυτή την νίκη, που, για τον ίδιο ήταν και προτιμότερη.

Αυτό, που θα εξετάσω, εδώ, είναι η εσφαλμένη αντίληψη, που διαμόρφωσε ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ως προσωπική πεποίθηση, για τον ελληνισμό και την Ιστορία του, παρά τα πολλά στοιχεία των σωστών παρατηρήσεων, που έχει διατυπώσει, επηρεασμένος, από την ήττα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, από τους Μακεδόνες του Φιλίππου Β’ και του Αλεξάνδρου Γ’, αλλά και αργότερα, από την καταστροφική επικράτηση του χριστιανισμού.

Παρότι, παλαιότερα, στην δεκαετία του 1970, διατυπώνει την πεποίθηση ότι ο ελληνισμός, ακόμη και στην χειρότερη ιστορική φάση του, παρέμεινε, στην ουσία του, προσανατολισμένος, στην Δύση, μετά την κατάρρευση του “υπαρκτού σοσιαλισμού”, έχει αλλάξει, άρδην, την στάση του, για να διαμορφώσει την άποψη ότι η ελληνική ιστορία τελείωσε το 404 πΧ, με το καταστροφικό τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου.

Δεν έχει δίκιο. Ή, έστω, έχει δίκιο, κατά το ήμισυ, διότι ο μεσαιωνικός ελληνισμός, έστω και με την φθοροποιό επίδραση του χριστιανισμού, παρέμεινε να αποτελεί έναν διακριτό φορέα της Δύσης, μέσα, στην Ανατολή, όταν η Δύση, απλώς, δεν υπήρχε. 

Οπως, επίσης, αδικεί, κατάφωρα, τον νέο ελληνισμό ότι δεν έχει καταφέρει να σχηματίσει μια κοινωνία των πολιτών και ένα “κράτος δικαίου”· έχοντας υπόψιν, ως δεδομένο, ότι η αναφορά, στο τελευταίο, πέρα από άδικη, είναι προβληματική και ξενίζει, όταν αναφέρεται, από τον Καστοριάδη.

Αυτό το μέγεθος των σφαλμάτων, αλλά και των ορθών στοιχείων, στην σκέψη του Κορνηλίου Καστοριάδη, για τον ελληνικό λαό, τον οποίο, όμως, εξετάζει, θεμελιωδώς, εσφαλμένα, ως αδιαφοροποίητο και ενιαίο σύνολο, χωρίς ενδοκοινωνικές  αντιθέσεις και χωρίς την, δεδομένα, απαραίτητη, παρατήρηση του γεγονότος ότι ο ελληνικός λαός διοικείται και άρχεται, διαχρονικά, από την, εκάστοτε, ολιγαρχία του και ως εκ τούτου, είναι, άκρως και εντελώς, εσφαλμένη και τον αδικεί η παρουσίασή του, ως υπευθύνου αδιαφοροποίητου συνόλου, για όσα του συμβαίνουν, παρουσιάζω, αμέσως, παρακάτω, στην συνέντευξή του, στις 20-27 Μαρτίου 1994, στην “Ελευθεροτυπία”, με το σύνολο των πολλών ορθών, αλλά και κυρίως, των, επίσης, πολλών εσφαλμένων και καταδικαστέων πεποιθήσεων του Κορνηλίου Καστοριάδη, για τον διαχρονικό ελληνισμό, από τα αρχαία χρόνια, μέχρι την σύγχρονη εποχή.

Ας δούμε αυτή την συνέντευξη, που, από το εισερχόμενο 2024, η χρονική απόσταση, που δόθηκε, φθάνει τα 30 χρόνια :

«Κύριε Καστοριάδη, συχνά λέγεται ότι η Ελλάδα είναι “προβληματική”, ότι στην Ελλάδα “όλα γίνονται στον αέρα”, “χωρίς προγραμματισμό”, “χωρίς βάρος”. Με τέτοιες διαπιστώσεις συμφωνούν πολλοί. Αλλά όμως περιορίζονται συνήθως μόνον στις διαπιστώσεις… Γνωρίζω ότι η ελληνική κατάσταση σας απασχολεί βαθειά. Ποια είναι η δική σας ερμηνεία για όσα συμβαίνουν; Γιατί συμβαίνουν έτσι τα πράγματα στην Ελλάδα; Ποιες είναι οι βαθύτερες αιτίες;

Πρώτον, δεν ξέρω. Δεύτερον, στο μέτρο που μπορώ να ξέρω κάτι, είναι ότι η πολιτική ζωή του ελληνικού λαού τελειώνει περίπου το 404 π.Χ.

Νομίζω ότι θα ενοχλήσει πολύ αυτή η διατύπωσή σας.

Ε, τι να κάνουμε… Μιλώ για την πραγματική πολιτική ζωή του λαού ως αυτόνομου παράγοντα. Δεν μιλώ για μάχες, για αυτοκράτορες, για Μεγάλους Αλεξάνδρους και για Βασιλείους Βουλγαροκτόνους. Μετά τον 5ο π.Χ. αιώνα και την αυτοκυβέρνηση του λαού στις δημοκρατικές πόλεις -και πάντως, μετά τον περίεργο 4ο π.Χ. αιώνα- η ελληνική ελευθερία πεθαίνει. Οι ελληνικές πόλεις γίνονται υποχείριες των βασιλέων της Μακεδονίας. Βεβαίως, ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του παίζουν έναν κοσμοϊστορικό ρόλο. Κατακτούν την Ασία και την Αίγυπτο. Διαδίδουν την ελληνική γλώσσα και παιδεία. Αλλά πολιτική ζωή, πλέον, δεν υπάρχει. Τα βασίλεια των διαδόχων του Αλεξάνδρου, ως πολιτική συγκρότηση, είναι ασιατικές μοναρχίες. Εξ άλλου, καθώς ξέρουμε, ο ίδιος ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε στασιασμό από μέρους των Ελλήνων που είχε πάρει μαζί του, διότι ήθελε να τους υποχρεώσει να γονυπετούν μπροστά του, όπως έκαναν οι Πέρσες μπροστά στον Μεγάλο Βασιλέα -πράγμα ανθελληνικότατο. Σε όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής εποχής οι ελληνικές πόλεις, με λίγες περιθωριακές και παροδικές εξαιρέσεις, αποτελούν παιχνίδια στα χέρια των ελληνιστικών δυναστειών. Ακολουθεί η ρωμαϊκή κατάκτηση, κάτω από την οποία οι ελληνικές πόλεις έχουν μόνον “κοινοτική ζωή”. Κατόπιν, έρχεται η Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Το Βυζάντιο είναι μια ανατολική, θεοκρατική μοναρχία. Στο Βυζάντιο η πολιτική ζωή περιορίζεται στις ίντριγκες της Κωνσταντινούπολης, του αυτοκράτορα, των “δυνατών” και των ευνούχων της αυλής. Και βεβαίως, τα σχολικά μας βιβλία δεν αναφέρουν ότι στη βυζαντινή αυλή υπήρχαν ευνούχοι, όπως υπήρχαν σε αυτήν του Πεκίνου…

Όλα αυτά, όμως, αφορούν ένα πολύ μακρινό ιστορικό παρελθόν. Η Ελλάδα ως σύγχρονο νεοελληνικό κράτος έχει, ήδη, ιστορία εκατόν εβδομήντα ετών. Θα θέλατε να επικεντρώσετε σε αυτήν την περίοδο;

Μα, αυτή η περίοδος είναι ακατανόητη χωρίς τους 21 αιώνες ανελευθερίας που προηγήθηκαν. Λοιπόν, μετά το Βυζάντιο έρχεται η τουρκοκρατία. Μην ανησυχείτε, δεν θα μπω σε λεπτομέρειες της ιστορίας της τουρκοκρατίας. Θα αναφέρω μόνον ότι επί τουρκοκρατίας όση εξουσία δεν ασκείται απ’ ευθείας από τους Τούρκους, ασκείται από τους κοτζαμπάσηδες (τους εντολοδόχους των Τούρκων), οι οποίοι κρατούν τους χωριάτες υποχείριους. Συνεπώς, ούτε σ’ αυτήν την περίοδο μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτική ζωή. Όταν αρχίζει η Επανάσταση του 1821, διαπιστώνουμε από τη μια μεριά τον ηρωισμό του λαού και από την άλλη, σχεδόν αμέσως, την τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία. Την επομένη της πτώσης της Τριπολιτσάς αρχίζουν οι εμφύλιοι πόλεμοι.

Πού οφείλεται αυτή η “τεράστια αδυναμία να συγκροτηθεί μια πολιτική κοινωνία”; Ποιοί είναι οι λόγοι;

Ουδείς μπορεί να δώσει απάντηση στην ερώτησή σας “για ποιον λόγο, κάποιος, σε μιαν ορισμένη στιγμή, δεν δημιούργησε κάτι”. Η συγκρότηση ενός λαού σε πολιτική κοινωνία δεν είναι δεδομένη, δεν είναι κάτι που χαρίζεται, αλλά κάτι το οποίο δημιουργείται. Μπορούμε απλώς να διαπιστώσουμε ότι, όταν απουσιάζει μια τέτοια δημιουργία, τότε, τα χαρακτηριστικά της προηγούμενης κατάστασης διατηρούνται ή αλλάζουν μόνο μορφή.

Και ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτά στην ελληνική περίπτωση;

Ορισμένα τα εντοπίζουμε, ήδη, στους εμφυλίους πολέμους της Επανάστασης του 1821. Βλέπουμε, π.χ. ότι η νομιμοφροσύνη και η αλληλεγγύη έχουν τοπικό ή τοπικιστικό χαρακτήρα, ισχυρότερο συχνά από τον εθνικό. Βλέπουμε, επίσης, ότι οι πολιτικές κατατάξεις και διαιρέσεις είναι συχνά σχετικές με τα πρόσωπα των “αρχηγών” και όχι με ιδέες, με προγράμματα, ούτε καν με “ταξικά” συμφέροντα. Ενα ακόμη χαρακτηριστικό είναι η στάση απέναντι στην εξουσία… Στην Ελλάδα, μέχρι και σήμερα, το κράτος εξακολουθεί να παίζει τον ρόλο του ντοβλετιού, δηλαδή μιας Αρχής ξένης και μακρινής, απέναντι στην οποία είμαστε ραγιάδες και όχι πολίτες. Δεν υπάρχει κράτος νόμου και κράτος δικαίου, ούτε απρόσωπη διοίκηση που έχει μπροστά της κυρίαρχους πολίτες. Το αποτέλεσμα είναι η φαυλοκρατία ως μόνιμο χαρακτηριστικό. Η φαυλοκρατία συνεχίζει την αιωνόβια παράδοση της αυθαιρεσίας των κυρίαρχων και των “δυνατών”: ελληνιστικοί ηγεμόνες, Ρωμαίοι ανθύπατοι, Βυζαντινοί αυτοκράτορες, Τούρκοι πασάδες, κοτζαμπάσηδες, Μαυρομιχάληδες, Κωλέττης, Δηλιγιάννης.

Εξαιρέσεις δεν βλέπετε να υπάρχουν; Εξαιρέσεις εντοπισμένες κυρίως στον 19ο και στον 20ό αιώνα;

Ε, υπάρχουν δυο – τρεις εξαιρέσεις: ο Τρικούπης, ο Κουμουνδούρος, το βενιζελικό κίνημα στην πρώτη περίοδο του. Αλλά τα όποια αποτελέσματά τους καταστράφηκαν από τη δικτατορία του Μεταξά, την Κατοχή, τον Εμφύλιο, τον ρόλο του παλατιού, τη δικτατορία της 21ης Απριλίου, την πασοκοκρατία. Στο μεταξύ, μεσολάβησε ο σταλινισμός που κατόρθωσε να διαφθείρει και να καταστρέψει αυτό που πήγαινε να δημιουργηθεί ως εργατικό και λαϊκό κίνημα στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα τα πληρώνουμε ακόμη. Μου ζητάτε να σας εξηγήσω… Μπορείτε να μου εξηγήσετε εσείς, γιατί οι Έλληνες, που σκοτώνονταν εννέα χρόνια για να απελευθερωθούν από τους Τούρκους, θέλησαν αμέσως μετά έναν βασιλιά; Και γιατί, αφού έδιωξαν τον Όθωνα, έφεραν τον Γεώργιο; Και γιατί μετά ζητούσαν “ελιά, ελιά και Κώτσο βασιλιά”;

Μα, οι δικές σας απαντήσεις ενδιαφέρουν. Ιδίως μάλιστα όταν αφορούν ερωτήματα που εσείς θέτετε. Θα θέλατε, λοιπόν, να διατυπώσετε τις απόψεις σας;

Σύμφωνα με την παραδοσιακή “αριστερή” άποψη, όλα αυτά τα επέβαλαν η Δεξιά, οι κυρίαρχες τάξεις και η μαύρη αντίδραση. Μπορούμε όμως να πούμε ότι όλα αυτά τα επέβαλαν στον ελληνικό λαό ερήμην του ελληνικού λαού; Μπορούμε να πούμε ότι ο ελληνικός λαός δεν καταλάβαινε τι έκανε; Δεν ήξερε τι ήθελε, τι ψήφιζε, τι ανεχόταν; Σε μιαν τέτοια περίπτωση αυτός ο λαός θα ήταν ένα νήπιο. Εάν όμως ο λαός είναι νήπιο, τότε ας μη μιλάμε για δημοκρατία. Εάν ο ελληνικός λαός δεν είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, τότε, ας του ορίσουμε έναν κηδεμόνα. Εγώ λέω ότι ο ελληνικός λαός -όπως και κάθε λαός- είναι υπεύθυνος για την ιστορία του, συνεπώς, είναι υπεύθυνος και για την κατάσταση, στην οποία βρίσκεται σήμερα.

Πώς την εννοείτε αυτήν την ευθύνη;

Δεν δικάζουμε κανέναν. Μιλάμε για ιστορική και πολιτική ευθύνη. Ο ελληνικός λαός δεν μπόρεσε έως τώρα να δημιουργήσει μια στοιχειώδη πολιτική κοινωνία. Μια πολιτική κοινωνία, στην οποία, ως ένα μίνιμουμ, να θεσμισθούν και να κατοχυρωθούν στην πράξη τα δημοκρατικά δικαιώματα τόσο των ατόμων όσο και των συλλογικοτήτων.

Θέλετε να πείτε ότι – αντιθέτως – σε άλλες χώρες, στη Δυτική Ευρώπη…

Εκεί, αυτό έγινε! Ο μακαρίτης ο Γιώργος Καρτάλης έλεγε κάνοντάς μου καζούρα στο Παρίσι το 1956: “Κορνήλιε, ξεχνάς ότι στην Ελλάδα δεν έγινε Γαλλική Επανάσταση”. Πράγματι, στην Ελλάδα δεν έχει υπάρξει εποχή που ο λαός να έχει επιβάλει, έστω και στοιχειωδώς, τα δικαιώματά του. Και η ευθύνη, για την οποία μίλησα προηγουμένως, εκφράζεται με την ανευθυνότητα της παροιμιώδους φράσης: “Εγώ θα διορθώσω το ρωμέικο;”. Ναι, κύριε, εσύ θα το διορθώσεις το ρωμαίικο, στον χώρο και στον τομέα όπου βρίσκεσαι».

Όλα τα υπόλοιπα, αφήνονται, στην κρίση του αναγνώστη…