1822 - 1871 - 1936 : Από την Κομμούνα της Άνδρου, στην Κομμούνα του Παρισιού και στις κομμούνες της Ισπανίας. (Ο κοινωνικός ριζοσπαστισμός και τα αδιέξοδά του, μέσα στα πλαίσια της ελληνικής επανάστασης).

25/3/2016 Παρέλαση στην Πετρούπολη, για την επέτειο της ελληνικής επανάστασης της περιόδου 1821 - 1830. Η αλήθεια είναι ότι, στο σχολείο, δεν μας έχουν διδάξει όλες τις πτυχές της περιόδου εκείνης. Πολλές, οι οποίες είναι σημαντικές - χωρίς αυτό να αναιρεί και την σημαντικότητα των πτυχών εκείνων, που έχουν αναδείξει οι επίσημες, οι καθεστωτικές αφηγήσεις - τις έχουν πετάξει, στον σκουπιδοτενεκέ της Ιστορίας και τις έχουν παραδώσει, στην εθνική και κοινωνική λήθη. Αυτό, βέβαια, ως μια επιλογή του κοινωνικού καθεστώτος, που επικράτησε αυτά τα 198 χρόνια της εθνικής ελευθερίας των νεοελλήνων, δεν είναι σωστό και πρέπει να ανατραπεί. Άλλωστε, τώρα πια, ούτε το κοινωνικό καθεστώς της χώρας μας, ούτε οι παρούσες και οι μέλλουσες γενεές κινδυνεύουν να "μολυνθούν", από τα διδάγματα όλων των πτυχών του αγώνα, για την ελληνική ανεξαρτησία. Το αντίθετο, μάλιστα.







"Το έθνος μας επήρε τα όπλα κατά των τυράννων του. Τετρακόσιους χρόνους είμεθα σκλάβοι των Οθωμανών και τώρα εγίναμε ελεύθεροι, δώσαντες το αίμα μας δια την ελευθερίαν της πατρίδος. Εις όλα τα μέρη οι Γραικοί πολεμούν δια την ελευθερίαν των και μόνον εις τα νησιά οι κοτζαμπάσηδες δεν είδαν με καλό μάτι την επανάστασιν του Γένους. Αυτοί είχαν πάντα το ένα τους και νιτερέσα με τους Οθωμανούς. Μαζί με τους μπέηδες και πασάδες μάς καταπίεζαν, μας έπαιρναν το βιος μας, μας καταφρονούσαν, μας έγδυναν, μας ρουφούσαν το αίμα μας, τσερεμέτιζαν και επλούτιζαν από τον ιδρώτα μας.

Αυτοί οι σκλιάδες θέλουν να μας σκλαβώσουν και πάλιν, καταλύοντες την ελληνικήν διοίκησιν και καλούντες τον Καπουδάν Πασάν να καταλάβη την νήσον μας. Το τι μας περιμένη αν έλθουν οι Τούρκοι το καταλαβαίνετε. 'Οχι μόνον θα χάσωμεν την ελευθερίαν μας και θ' ατιμασθώμεν εις τα όμματα όλων των Ελλήνων και Ευρωπαίων, αλλά Θα γίνωμεν τρεις φορές σκλάβοι από την πριν κατάστασίν μας. Αυτό όμως δεν πρέπει να γίνη. 'Εχομεν την δύναμιν να εμποδίσωμεν το χαχόν, αλλά πρώτα πρέπει να βάλωμεν νέαν τάξιν και να ιδρύσωμεν νέον σύστημα εις τον τόπον μας.

Η νήσος Άνδρος είναι και αυτή δημιούργημα της φύσεως, καθώς και όλος ο κόσμος. Αλλά όταν εδημιουργήθη ο κόσμος, δεν υπήρχαν πλούσιοι και πτωχοί, μεγαλοκτήμονες και κολλίγοι. Η ανισότης, η ανέχεια, η δυστυχία, είναι δημιουργήματα όχι του υπερτάτου όντος, αλλά των κρατούντων. Εις την αρχαίαν Ελλάδα και εις τον άλλον κόσμον, και προ ολίγων χρόνων εις την Γαλλίαν, εχύθη πολύ αίμα διά να καταργηθούν τα προνόμια των αρχόντων και η ιεραρχική διατήρησις της κοινωνίας. Διατί και ημείς κατά την παρούσαν στιγμήν να μην αποτινάξωμεν όχι μόνον τον ζυγόν των Τούρκων, αλλά και των αρχόντων.

Ομιλούν διαρκώς οι τουρκοκοτζαμπάσηδες ότι έχουν δικαιώματα επί της ιδιοκτησίας των και των εαυτών μας, τα οποία τάχα βγαίνουν από έγγραφα απαρασάλευτα. Αυτό δεν είναι σωστόν. Οι προπάτορες των αρχόντων μας ήλθον εις το νησί μας από άλλα μέρη ως καταχτηταί και με την βίαν εξουσίασαν το καλύτερον μέρος της γης, χωρίς να έχουν προς τούτο κανένα δικαίωμα περισσότερον από τους άλλους, εκτός από το δικαίωμα του ισχυροτέρου. Και άλλους μεν από τους εντοπίους ιδιοκτήτας και καλλιεργητάς εξώντωσαν και άλλους έκαμαν σκλάβους των. Οι σημερινοί λοιπόν άρχοντες, απόγονοι των καταχτητών και σφετεριστών της γης των πατέρων μας, κανέν δικαίωμα δεν έχουν να κρατούν αυτήν διά την ιδικήν των ωφέλειαν και κατατυράννευσιν και λήστευσιν ημών. 0 καιρός της ελευθερίας μας ήλθεν, ας αποτινάξωμεν λοιπόν τον ζυγόν και ας καταργήσωμεν τα προνόμια των αρχόντων μας. 'Ολοι οι Γραικοί θα επικροτήσουν την πράξιν μας και Θα μας συντρέξουν εις την απόφασίν μας αυτήν.

Ήλθεν η ώρα να καταργήσωμεν την αθλιότητα, να απαλλάξωμεν την κατάντια μας και να δώσωμεν το παράδειγμα και εις τους λοιπούς νησιώτας και τους άλλους Γραικούς οπού στενάζουν από την αγροτιχήν σκλαβιάν. Η γη ανήκει εις ημάς τους δουλευτάς της και όχι εις τους ολίγους τουρκάρχοντας, που την νέμονται με το δικαίωμα του ισχυροτέρου, το οποίον απέχτησαν από τους Φράγκους και τους Οθωμανούς κατακτητάς. 0 εθνικός αγών μας διά να πάρη ουσιαστικήν σημασίαν πρέπει να ολοκληρωθή με την κατάργησιν κάθε προνομίου και κάθε δικαιώματος, τα οποία υποβιβάζουν την πλειονότητα των γεωργών εις την κατάστασιν του δούλου. Η ένωσις φέρει την δύναμιν και Θα μας δώση την εξουσίαν να εκτελέσωμεν την απόφασίν μας. Η κοινοχτημοσύνη δεν είναι ζορμπαλίκι, αλλά έργον δικαιοσύνης. Πρέπει να παύσωμεν να είμεθα χολλιγάδες, όπως επαύσαμεν να είμεθα ραγιάδες. Και αυτό είναι στο χέρι μας, αρκεί να μη δειλιάσωμεν. Θα δουλεύωμεν εις το εξής τα φέουδα όλοι μαζί και θα απολαμβάνη τον καρπόν των η κομμούνα μας και Θα γίνεται δικαία μοιρασιά της σοδειάς εις όλους τους δουλευτάδες, ανάλογα με τον κόπον τους και την δούλευσίν τους. Δι' όλα αυτά θα γίνη σύναξις εις την Μεσαριάν, διά να λάβωμεν από κοινού αποφάσεις. Το φέρσιμό μας αυτό θα μας κάνη πρωτολάτας εις τον δίκαιον αγώνα όλων των κολλίγων και Θα γίνη άκουσμα εις όλα τα μέρη της πατρίδος και εις όλον τον κόσμον, και παντού Θα μας επαινέσουν και Θα μας δώσουν δίκαιον".

Απρίλιος 1822 Άνδρος : Η επαναστατική διακήρυξη του Δημητρίου Μπαλή.




Ότι η ελληνική επανάσταση της αιματηρής δεκαετίας του 1820 είχε έναν έντονο κοινωνικό ριζοσπαστισμό, ο οποίος την συνδέει, με το πρόσφατο παρελθόν της γαλλικής επανάστασης του 1789 και το μέλλον της Κομμούνας του Παρισιού, το 1871, αλλά και το απώτερο μέλλον της κοινωνικής επανάστασης, στην Ισπανία, το 1936, είναι κάτι παραπάνω από βέβαιο, αν και ουδόλως, ομολογημένο.

Πολλοί δεν μπορούν και ακόμη περισσότεροι δεν θέλουν να κάνουν μια τέτοια παραδοχή, αλλά όσοι έρχονται σε μια, έστω εξ αποστάσεως, επαφή με το παραπάνω κείμενο της επαναστατικής διακήρυξης του Δημήτρη Μπαλή, που εξέφρασε το πρώιμο κοινωνικό επαναστατικό κίνημα των Ανδριωτών χωρικών, τον Απρίλιο του 1822, κατά των φεουδαρχών προκρίτων (των Ελλήνων κοτσαμπάσηδων) της Άνδρου - οι οποίοι, επειδή φοβόντουσαν το ξέσπασμα της κοινωνικής εξέγερσης, που διοργάνωνε ο Δημήτρης Μπαλής, με τον αδερφό του Λεονάρδο, ζήτησαν την βοήθεια του οθωμανικού στόλου, προκειμένου να αποτρέψουν την επερχόμενη κοινωνική ανατροπή -, δεν μπορούν να κλείσουν τα μάτια και να αγνοήσουν την πραγματικότητα, που προκύπτει από αυτό το κείμενο και τα γεγονότα, που δένονται, με αυτό και τα οποία συνέβησαν, στην επαναστατημενη Άνδρο, εκείνη την ταραγμένη εποχή, συνδέοντας την κοινωνική επανάσταση των χωρικών, με την εθνική επανάσταση των Ελλήνων.

Όπως μαρτυρούν οι λίγοι ιστορικοί, που κάνουν αναφορά, στο κοινωνικό επαναστατικό εγχείρημα της ονομαζόμενης Κομμούνας της Άνδρου, παιδί πτωχών αγροτών ήταν ο Δημήτρης Μπαλής. Όμως φρόντισε και έμαθε ανάγνωση και γραφή και να μυηθεί, από τον Θεόφιλο Καΐρη, στα κείμενα των Ευρωπαίων επαναστατών της εποχής του, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο Φρανσουά-Νοέλ Μπαμπέφ, γνωστός και ως Γράκχος Μπαμπέφ.

Κάπως έτσι, στο πρόσωπό του, συμπυκνώθηκε η εικόνα του ακτιβιστή κοινωνικού επαναστάτη - του κοινωνικού επαναστάτη της πράξης και όχι της θεωρίας. Του κοινωνικού επαναστάτη, που πραγματοποιεί την εμπειρία της γνώσης, αφήνοντας, στην άκρη την θεωρία, χωρίς, όμως, να παραμελεί την τελευταία, όπως προκύπτει από το κείμενο της επαναστατικής διακήρυξης, που παραθέσαμε, το οποίο, αν και πρώιμο, δεν έχει τίποτε να ζηλέψει, από τα κείμενα της μεταγενέστερης Κομμούνας του Παρισιού, όπως αυτά διαμορφώθηκαν, από τους μπλανκιστές, από τα μέλη της Διεθνούς και από όλα τα πολιτικά και κοινωνικά ρεύματα, που συμμετείχαν, σε εκείνο το επαναστατικό εγχείρημα.

Πολύ περισσότερο, από τα κείμενα της Κομμούνας του Παρισιού, η οποία είχε έναν εργατικό και μικροαστικό χαρακτήρα, το επαναστατικό εγχείρημα της Κομμούνας της Άνδρου, που ενέπνευσε και στο οποίο πρωτοστάτησε ο Δημήτρης Μπαλής, που έμεινε στην αφάνεια του ελληνικού εθνικού αγώνα, για την ανεξαρτησία, τα κείμενα και κυρίως οι πράξεις των Ελλήνων επαναστατών του νησιού αυτού, συνταιριάζουν με τα κείμενα και τις πράξεις των κοινωνικών επαναστατών της Ιβηρικής χερσονήσου, κατά την διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου και των αμέτρητων κομμούνων, που αναδείχτηκαν, με το ξέσπασμα της κοινωνικής επανάστασης, στις οποίες πρωτοστάτησε η αναρχοσυνδικαλιστική οργάνωση της C.N.T., αφού αυτές οι κομμούνες δεν έμειναν, μόνο, στις πόλεις και στην εργατική τάξη, αλλά οργανώθηκαν και λειτούργησαν, ισοδύναμα και στην αγροτική τάξη των κολλήγων - των εργατών της γης. Γι' αυτό και αντιμετωπίστηκαν, από την ηγεσία της ελληνικής επανάστασης, ως χαοτικές και αναρχικές εκδηλώσεις, που έπρεπε να παταχθούν και πατάχθηκαν, με την εκτέλεση - και μάλιστα, "άνευ αναβολής" - των αδελφών Μπαλή, με διαταγή του Δημήτριου Υψηλάντη, όταν η Κομμούνα της Άνδρου κατεστάλη, από το νεαρό ελληνικό κράτος και την αποκαλούμενη Κεντρική του Διοίκηση.

Δεν είναι ότι δεν υπήρχαν βολικές δικαιολογίες, για την εκτέλεση του Δημήτρη Μπαλή και του αδελφού του. Υπήρχαν. Οι δύο επαναστάτες οπλαρχηγοί, μετά την εκστρατεία κατά των Τούρκων της Καρύστου τον χειμώνα του 1821-22, στην οποία έλαβαν μέρος, είχαν μεταβεί, στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, την Άνδρο, όπου με 150, περίπου, ένοπλους σχεδίαζαν εξέγερση, κατά των κοτσαμπάσηδων, οι οποίοι έμεναν πιστοί, στους Οθωμανούς, τον στόλο των οποίων κάλεσαν, τον Απρίλιο του 1822, προκειμένου να προλάβουν την εξέγερση, που ετοιμαζόταν.

Οι πρόκριτοι δεν τα κατάφεραν. Αντίθετα, έφεραν πιο γρήγορα, την εξέγερση, που ήταν, στα σκαριά και την επαναστατική διακήρυξη, που συνέταξε ο Δημήτρης Μπαλής, αφού, όπως λέει ο ιστορικός Αμβρόσιος Φραντζής ("Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος", Αθήνα, 1839 - 1841) :

"Κατά, δε, τας αρχάς του δευτέρου έτους, ότε κατέβαινεν, εκ Κωνσταντινουπόλεως, η τουρκική θαλάσσιος μοίρα, μετά δυνάμεως πολλής, δύο των τότε προεστώτων της Άνδρου ητοίμασαν βοϊδέλλα, πρόβατα και άλλα διαφόρων ειδών δώρα και επροθυμοποιούντο να υπάγωσιν, εις προσκήνυσιν του Καπετάν πασσά, ναυάρχου του στόλου. Ταύτα δε μαθόντες ο λαός των χωρίων της Άνδρου, ώρμησαν, πανστρατιά, εις την χώραν, κατά των προεστώτων και παρέλαβον τα βοϊδέλλα, τα πρόβατα και τα λοιπά δώρα, κατακαύσαντες το πλοίον και τας οικίας των ρηθέντων προεστώτων, ως προδοτών της πατρίδος. Ταύτα δε συνέβησαν κατά τον Απρίλιον του 1822 έτους. Εκ του συμβεβηκότος δε τούτου, γενικής συνελεύσεως γενομένης, διώρισαν ο λαός ένα των χωρικών, Δημήτριον Μπαλήν ονομαζόμενον, τον οποίον εψήφισαν και διοικητήν της νήσου, όστις εδιοίκει επαξίως των περιστάσεων".

Κάπως έτσι πραγματοποιήθηκε αυτό το πείραμα της κοινοκτημοσύνης των εργατών γης, στην Άνδρο, μέσα από μια λαϊκή συνέλευση, που συγκάλεσε ο Δημήτρης Μπαλής, η οποία ενέκρινε όλα τα επαναστατικά κοινωνικά  μέτρα και η οποία συνοδεύτηκε, από την θέσπιση αυτοσχέδιων δικαστηρίων, που αποτελούνταν, από τους επαναστάτες κολλήγους, οι οποίοι δίκασαν και φυλάκισαν, αλλά και εκτέλεσαν πολλούς, από τους πρώην αυθέντες τους, τους οποίους αποκαλούσαν "τουρκάρχοντες".

Όσοι, από τους προκρίτους κατάφεραν να σωθούν, ήταν επόμενο να στραφούν, προς το νεοδομούμενο ελληνικό κράτος, για να σωθούν, το οποίο, δια του αποκαλούμενου Αρμοστή των Νήσων Κωνσταντίνου Μεταξά, είπε, στον Δημήτρη Μπαλή, ότι επιστρατεύεται, μαζύ με τα ένοπλα τμήματα, που διοικούσε, για να δώσει αλλού μάχες, κατά των Οθωμανών. Ο Δημήτρης Μπαλής αρνήθηκε (η απάντηση, στην ελληνική Κεντρική Διοίκηση, ήταν διόλου ευάρεστη, όπως λέει ο Μεταξάς) και τότε κλήθηκε, από τα Ψαρά, το πλοίο του Χατζή Ιωάννη Σκανδάλη, με 100 ενόπλους, με το οποίο η Κεντρική Διοίκηση - ο Δημήτριος Υψηλάντης και η κυβέρνησή του - έδωσε τελεσίγραφο, στους επαναστάτες, να υπακούσουν, μέσα σε οκτώ ημέρες, με την υπόσχεση της αμνηστίας.

Εκεί είναι, που την πάτησε ο Δημήτρης Μπαλής. Οι χωρικοί έκαναν πίσω και πειθάρχησαν, στο τελεσίγραφο της Κεντρικής Διοίκησης και εγκατέλειψαν τον Δημήτρη Μπαλή και το πρωτόγνωρο κοινωνικό πείραμα, το οποίο είχαν επιχειρήσει να πραγματοποιήσουν. Αποτέλεσμα ήταν οι δύο αδελφοί και άλλοι εννέα, που τους ακολούθησαν, να φύγουν για την Τήνο, όπου εκεί τους συνέλαβαν, για να έχουν, τελικά, το κακό τέλος, που περιγράψαμε. Την κρεμάλα.

Αλλά, πέρα από την κατάληξη αυτού του πρώιμου επαναστατικού κοινωνικού κινήματος, στην χώρα μας, αυτό, που μένει, είναι το πολύ σημαντικό μήνυμα, που άφησε πίσω του και το οποίο είναι ότι ο πληθυσμός του τόπου μας, ο νεοπροσδιοριζόμενος, ως ελληνικός, λαός δεν ήταν αμαθής και άσχετος, ως προς τα μηνύματα της λεγόμενης νεωτερικής εποχής, που ανέτειλε, μετά την βιομηχανική επανάσταση στην Αγγλία και κυρίως, μετά την αμερικανική και την γαλλική επανάσταση.

Πολλοί φίλοι μου λένε ότι η εξέγερση, στην Άνδρο, η αποκαλούμενη Κομμούνα του νησιού, δεν έχει καμία σχέση με την Κομμούνα του Παρισιού και τις κομμούνες του ισπανικού εμφυλίου πολέμου, που έλαβαν χώρα 49 και 114 χρόνια, μετά. 

Δεν έχουν δίκιο. Προφανώς, το κοινωνικό επαναστατικό κίνημα, στην Άνδρο, βρίσκεται, στο μεταίχμιο της προνεωτερικής, με την νεωτερική εποχή και τα άλλα δύο κοινωνικά κινήματα είναι ιστορικά προϊόντα της αστικής νεωτερικότητας. Γι' αυτό δεν υπάρχει καμία αντίρρηση. 

Όμως, η αλήθεια είναι ότι το θεσμικό μοτίβο, με την επαναστατημένη κοινότητα, την Κομμούνα και τις λαϊκές συνελεύσεις, που αποφασίζουν για τα ζητήματα, που αφορούν την καθημερινότητα των ανθρώπων, είναι το ίδιο και απαράλλακτο και στα τρία αυτά κοινωνικά επαναστατικά κινήματα, παρά το γεγονός ότι εξελίχθηκαν, σε διαφορετικές εποχές, αφορούσαν διαφορετικά πλήθη ανθρώπων και έλαβαν χώρα, σε διαφορετικούς τόπους. 

Εννοείται, βέβαια, ότι αυτή η διαπίστωση δεν καθαγιάζει τίποτε και κανέναν, αφού το ευρύτερο πρόβλημα της κοινωνικής και της κρατικής εξουσίας δεν αντιμετωπίστηκε και δεν επιλύθηκε, από την Κομμούνα της Άνδρου. Ούτε, άλλωστε, μπορούσε να αντιμετωπισθεί, ή να επιλυθεί. Το επαναστατικό κοινωνικό κίνημα των χωρικών της Άνδρου βρέθηκε μπροστά στα αμείλικτα αδιέξοδά του. 

Ας είμαστε, όμως, επιεικείς, με τον Δημήτρη Μπαλή και τους κοινωνικούς επαναστάτες της Άνδρου και αμείλικτοι, με τους διώκτες τους. Εδώ, αυτού του είδους τα προβλήματα δεν αντιμετωπίστηκαν και δεν επιλύθηκαν, από τους παριζιάνους και τους Ίβηρες κομμουνάρους, ή από τους Ρώσους επαναστάτες του 1917 (αν και στην πραγματικότητα, επιλύθηκαν, ιστορικά, σε αρνητική κατεύθυνση, όπως και στην Άνδρο) και φυσικά, δεν θα ήταν δυνατόν να αντιμετωπισθούν, από τους απομονωμένους χωρικούς της Άνδρου, οι οποίοι, τελικά, υπέκυψαν, στο νεοπαγές ελληνικό εθνικό κράτος, το οποίο, κακά τα ψέματα, ήταν (και δεν μπορούσε παρά να είναι) ένα ταξικό κράτος των προκρίτων και των αστών. 

Άλλωστε, είναι αμφίβολο το εάν αυτά θα αντιμετωπισθούν και θα επιλυθούν, ποτέ, σε αντίθετη κατεύθυνση, από αυτή, που, συνήθως, επιλύονται...